-Сонгууль болоход ердөө гуравхан сар үлдлээ. Гэтэл Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль гацчих­лаа. Энэ янзаараа сонгуулиас өмнө хуулиа нэг тийш нь болгох  болов уу?

-Хаврын чуулганы төгсг­өлд УИХ дахь хоёр намын бүлгээс байгуул­сан хамтарсан  ажлын хэсэг дээр орон нутгийн сонгуулийг  яагаад ч хамт явуулах боломжгүй юм байна гэдэг дээр то­хир­сон юм аа. Үүнийгээ хоёр бүлэг дээрээ яриад, аваад гарна шүү гэж ойл­голцсон. Манай бүлэг тэр  даруй хуралдаад хүлээж авсан. Харин АН-ын бүл­гийнхэн "Орон нутгийн­хан салгаж явуулах нь зөв" гэж шахаад байна гэсэн тайлбараар одоо болтол асуудлыг гацаа­чихлаа. Бодит үнэн бол хоёр сонгуулийг зэрэг явуулж яагаад ч чадахгүй.

Яагаад?

-Энд ямар нэгэн намын эрх ашиг байхгүй. Хоёр сонгуулийг салгавал манай намд ашигтай гэдэг ч юм уу, тийм сонирхол байхгүй. Сонгууль хүр­тэлх хугацаагаа тооцоод, хүн хүчээ бодохоор бо­лохгүй байна. Жишээ нь, энэ сонгуулиар нэг сон­гогчийн санал өгөх хуга­цаа урт болно. Яагаад гэвэл нэг хүн маш олон нэр дугуйлах хэрэг гарна.  УИХ-д хүнээ сонгоно,  на­маа дугуйлна, дээрээс нь аймаг, суманд нэр дэв­шиж байгаа тэр олон хү­нийг сонгоно. Ингэхээр сонгуулийн өдөр нийт сонгогчдын ердөө 40 хувь нь саналаа өгч амжихаар байна. Тэгэхээр яаж сон­гууль явах юм бэ. Ахма­дууд идэвхтэйгээрээ өг­лөө саналаа өгчихнө. Үдээс хойш залуучууд саналаа өгч бараг ам­жих­гүй нь байна шүү дээ. Сонгуулийн санал ху­раал­тын цагийг хуулиар багасгачихсан. Өглөө 07.00- 20.00 цагийн хоо­ронд бүх хүн ийм олон санал дугуйлна гэж бүтэх­гүй.  Үнэхээр хоёр сонгуу­лийг хамт явуулна гэвэл одоо нэр дэвшигчид нь тодорхой болчихсон, са­налын хуудсаа хэвлээд эхлэх ёстой. Гэтэл яагаа ч үгүй байна шүү дээ.  АН-ынхан 2008 онд баталсан хуулийг бариад мугуйд­лаад зүтгээд байгааг нь гайхаад л байна.

-Хоёр бүлэг шийдэж чадахгүй бол асуудлыг санал хураалтын зарч­маар шууд УИХ шийд­чих нь зөв юм биш үү?

-Уг нь тэр зөв.  Би ингэх гэж баасан гаригт байнгын хорооны хурал хийлээ гэж ойлгосон. Тэг­сэн асуудлыг бүлэг рүү­гээ дахиад татчихлаа.  Надад 300 гаруй сумын удирд­лагаас "Хоёр сон­гуулийг яагаад ч хамт явуулж дий­лэхгүй шүү" гэсэн захиа ирчихсэн бай­гаа.  Даанч АН хамтарсан засгаас гарснаас хойш бүх зүй­лийг эсэргүүцдэг болчи­хоод байх шиг бай­на. Энэ долоо хоногтоо багтааж асуудлаа нэг тийш нь болгох шаард­лага бай­на. 

-Сүүлийн үед танай нам дотор нэлээд асуу­дал үүсээд байх шиг байна. Танайхан хоо­рон­­доо захидлаар харилц­даг болсон юм уу даа?

-Манай намын Ёс зүйн хороо буруу ажил­ла­чихав уу даа гэж бодож байгаа. Уг нь энэ хороог манай жигүүрийнхэн  ярьж, шаардаж байгаад байгуулсан байдаг.  Ёс зүйн хороо анх байгуу­лагдахдаа арай өөр чиг­лэлээр ажиллах байсан санагдана.  Гэтэл сая буруу ажиллачихсан юм болов уу. Намын бодло­гын эсрэг хэсэг гишүүн яваад байна гэж үзсэн юм бол тэднийг дуудаад уулз­чих байсан юм. Тэ­гээд асуудлаа ойлголцож болно. Даанч тэгсэнгүй, нэг их мундаг бичиг цаас, захиа энэ тэр болоод явчихсан нь нам дотор хүйтэн хөндий харьцаа үүсгэж байна. Ийм байхад гишүүдийн  дургүй хү­рэлгүй яах билээ. Үнэндээ Д.Тэрбишдагва, Ц.Да­ваа­сү­рэн нарын гишүүдийн хувьд намын эсрэг зогс­чихоод байгаа юм байх­гүй. Ер нь цаашид хоо­рондоо уулзаад ярьчих л хэрэгтэй байгаа юм. Түү­нээс биш бичиг цаас ши­дэлцээд байвал ажил явах­гүй ээ. Ер нь манай бүлэгт намынхаа эсрэг бодолтой, сэтгэл санаа нь хувирчихаад байгаа хүн байхгүй. Намдаа шүүмжлэлтэй ханддаг маш олон гишүүн бий.

-Фракц байгуулна гээд яваа гишүүдийг дэмжиж байгаа юу. Та өөрөө фракц байгуулж явсан хүний хувьд?

-Фракц байж болно шүү дээ. Одоо миний бай­гуулсан фракц байж л байгаа. Намын Бага хур­лаар хүлээн зөвшөө­рөгд­сөн фракц юм шүү. Фракц хэрэгтэй үедээ хэрэгтэй. Миний байгуулсан фракц намд хэрэгтэй их ажил амжуулсан. Үнэхээр фракц гэдэг зүйл намдаа тус болж байгаа бол түү­нийг үгүйсгэх ёсгүй. На­мынхаа алдааг засъя гэ­вэл фракц хэд ч байж болно. Ямар чиглэлээр ажиллах юм гэдгээ намын Бага хурлаар албан ёсоор танилцуулаад яв­бал бу­руудахгүй. Түүнээс биш хэдхэн хүн яриад, хэв­лэ­лээр зарлаад л фракц байгуулчихгүй л дээ. Хам­гийн гол нь фрак­цийг хэ­зээ байгуулбал хэрэгтэй вэ гэдгээ сайн бодох ёс­той. Би бол 2004 оны сонгуулийн дараа фракц байгуулж байлаа. 

-Та жигүүрийг хэ­лээд байна уу. Гэхдээ одоо танай жигүүр алга болчихсон юм биш үү?

-Жигүүр албан ёсоор татан буугдлаа гэсэн намын  шийдвэр гараа­гүй. Нам зөвхөн нэрээ сольсон болохоос түү­нийг дагаад жигүүр ус­тана гэж байхгүй.

-Тэгвэл яагаад ямар ч үйл ажиллагаа явуу­лахгүй нам, гүм болчих­сон юм бэ?

-Үнэндээ түүхэн үүр­гээ гүйцэтгэсэн гэж үзэж байна.

-Гэхдээ жигүүрт бай­сан хүмүүс бүгд албан тушаал авсан учраас  чимээгүй болчихсон байх л даа...

-Би тэгж бодохгүй бай­на. Миний хувьд намын нарийн бичгийн дарга байхдаа жигүүр байгуул­сан шүү дээ. Үүнийг хү­мүүс мэддэггүй юм. Тэгээд ч аливаа зүйлд ямагт шүүмжлэлтэй хандаж, шаар­дах бичиг өгч бай­хын тулд фракц бай­гуу­лагддаггүй юм. Намын зүгээс жигүүрийнхний яриад байгаа шаард­ла­гыг тусгаж аваад "Үнэхээр наад яриад байгаа зүйл чинь зөв юм бол өөрсдөө хэрэгжүүлээд үз. Түү­ний­гээ бодитой ажил болго, үлгэр жишээ үзүүл" гээд албан тушаал өгч болно шүү дээ. Тэгэхэд нь "Үгүй ээ, бид зөвхөн шаардах бичиг л өгөх үүрэгтэй. Удирдлагаа шүүмжлэх ёстой" гээд суугаад байх юм уу. 2006 онд манай намын зарим нөхөд "Чи үнэхээр нам шинэчлэх гэж байгаа мундаг хүн юм бол Хөвсгөлийн нөхөн сонгуульд очиж өрсөлд, тэгээд намдаа нэг суудал авчир" гэж миний хор шарыг малтаж байсан. "Үгүй" гэсэн бол "За тэр харав уу, хулчийж байна, хоосон ярьж шүүмж­лэ­хээс өөр юу ч чаддаггүй нөхөр мөн байгаа биз" гэж баалах л байсан.

-Хэрэв таныг шинээр үүсэх гээд фракцид нэг­дээч, хүч нэмээч гэвэл та зөвшөөрөх үү?

-Одоо надад тийм сон­голт байхгүй. Сон­гууль болох гэж байхад юун фракц. Одоо би бүл­гийн даргын үүрэгтэй. Ийм хариуцлагатай ал­бан тушаал дээр оччи­хоод фракц байгуулна гээд явбал ойлгомжгүй юм болно. Харин бусад ги­шүү­ний хувьд фракц бай­гуулах эрх нь нээлттэй шүү дээ. 

-Фракц байгуулах ги­шүүдийн зүгээс ч, зарим жирийн гишүүдийн ам­наас ч МАН, МАХН хоё­рыг нэгтгэх тухай асуу­дал хүчтэй яригдах бол­лоо. Та юу гэж бодож байна?

-Тийм үү. Үнэхээр ийм асуудал тавиад байгаа юм уу. 

-Хэвлэлд ярилцлага өгсөн нэлээд хэдэн ги­шүүн ийм байр суурьтай байгаагаа илэрхийлсэн л дээ?

-Нэгдэх гэдэг нь юуг хэлээд байгаа юм бол доо. МАХН-тай нэг нам болохыг хэлээд байна уу, эсвэл сонгуульд эвсэл болохыг хэлээд байна уу. Энэ хоёр чинь ялгаатай шүү дээ. Чухам яаж ойл­гоод байгааг нь мэдэх хэрэгтэй юм байна.

-Таныхаар яавал дээр юм. МАН-ын рей­тинг муу байгаа үед эв­сэх нь зүгээр юм биш үү?

-Энэ талаар нам ал­бан ёсны шийдвэр гаргах ёстой. Түүнээс өмнө ингэ, тэг гээд яриад байх нь учир дутагдалтай. Гэхдээ энэ хоёр намыг нэг нам болоосой гэж үзэж байгаа хүн бараг байхгүй болов уу. Харин сонгуульд эв­сэл болж ороосой гэсэн бодолтой хүмүүс бий байх. Миний хувьд ямар ч зүйлд нэгдмэл байдал чухал гэж боддог. Аливаа зүйл тасарч, салахаараа муу болдог шүү дээ. Өөр юу хэлэхэв. Манай намын рейтинг уначихсан гэдэг худлаа шүү. Сүүлд гарсан нэг судалгааг харахад манайх  АН-аас нэг, хоёр функтээр илүү явна лээ. Хамтарсан Засгийн газ­раас АН гарснаас хойш манай намын рейтинг өсөөд байгаа.

-Нам хоёр тал болж хуваагдсанаасаа хойш үндсэндээ дайсан бол­чихлоо л доо?

-Дайсан болж болох­гүй ээ. Угаасаа нэг л нам явж ирсэн. Дарга байсан хүн МАХН-ыг удирдаж байна. Тэр хүн энэ л намаас Ерөнхийлөгч, Ерөн­хий сайд, УИХ-ын дарга гээд төрийн өндөр албан тушаалд очсон шүү дээ. Ардын нам Н.Энхбаяр байтугай, хам­гийн том өрсөлдөгч  болох АН-тай гурван жил хамтраад яваа биз дээ. Тэгэхээр дайсагналцах шалтгаан байхгүй. 

-Танай бүлгээс Хувьсгалт нам руу явах хүн ч мэр сэр байгаа юм биш үү?

-Манай намын бүл­гээс явах хүн байхгүй ээ. Сонгуульд нэр дэвших бодолтой, ялах гэсэн хү­сэлтэй байгаа бол Ардын намаас гарч МАХН-д очоод ялна гэж боддог тэнэг хүн манай бүлэгт байхгүй. Ийм таа­маг­ла­лууд нэлээд бий байх. Хувьсгалт намтай эвсэл болгоё гэж бодож байгаа хүмүүс байгааг үгүйсгэх­гүй.

-Намын өнөөгийн бай­­дал нь жирийн ги­шүүдийнхээ итгэл үнэмш­лийг алдаад бай­гаа юм болов уу. Үүнийг нь шүүмжилсэн гишүү­дээ нам дотроо ган­цаар­дуулаад байна уу гэж ажиглагдаад байна л даа?

-Ганцаардуулаад бай­гаа юм байхгүй. УИХ-ын гишүүн ганцаардана гэж байдаггүй юм шүү дээ. Хаана ч очоод үгээ хэлж чаддаг. Бусдыг да­гуулах чадалтай, нөлөө­тэй хүмүүс. Тэр нь ямар нэгэн байдлаар шийдвэр болж хэрэгжиж байдаг. Тийм учраас УИХ дахь бүлгийн гишүүд нам дот­роо хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс. Зарим үед намаас явуулж байгаа боловсон хүчний бодлого  зарим гишүүний санаанд ний­цэхгүйгээс шүүмжлэлтэй хандаад байж магадгүй. Гэвч манай намд үнэхээр боловсон хүчин чихэлдэж байна шүү дээ.

-Боловсон хүчний арвин нөөцтэй нам гэд­гээрээ МАН үргэлж гай­хуулдаг. Гэхдээ сая Зас­гийн газарт шинээр сайд томилохдоо мэр­гэжлийн хүмүүсийг биш залуучуудыг сонголоо гэдэг шүүмжлэлийг та­най намынхан ч хэл­дэг...

-Дэд сайд нарыг яриад байна уу. Энэ то­мил­гоог Ерөнхий сайд өөрөө хийсэн. Гэхдээ асуудлыг шийдэхдээ дур мэдэж хийгээгүй байх. Намын дэргэдэх байгуул­лагууддаа квот маягийн юм өгсөн юм билээ. За­луучуудын байгууллагад хоёр, эмэгтэйчүүдийн бай­гууллагад хоёр, намын аппаратын бай­гууллагад хоёр гэх мэтээр квот олгосон байх.

Тэр байгууллагууд дотроосоо сонгосон хүмүүсээ дэд сайдад нэр дэвшүүлсэн. Энэ нь зарим хүмүүст таалагдаагүй юм шиг бай­на лээ.  Ер нь сайдын томилгоо бол Ерөнхий сайдын мэдлийн асуудал шүү дээ. Хэнтэйгээ ажил­лах нь Ерөнхий сайдын эрхийн асуудал. Даанч одоо хүмүүс юм болгонд хошуу дүрдэг болчихсон учраас янз бү­рийн зүйл яриад байгаа юм.

-Танай нам мөнгөтэй залуу­сыг  албан ту­шаалд тавьдаг болсон юм биш үү?

-Залуу хүмүүсийг гар­гаж ирэх хэрэгтэй. Тэгэх­гүй бол том нам байхын хэрэг юу байгаа юм.  Ажил­лаж чадвал цааш нь дэвшүүлээд, чадахгүй бол болиулчихна л биз. Залуучуудаа дэмждэг энэ бодло­гоороо манай нам АН-аас ялгаа­тай.  АН-ыг хар л даа. Өнгөрсөн 20 жилийн турш хэдхэн хүн энэ намын толгойд ээлж­лэн сууж байна. Гэтэл манайх бүхэл бүтэн до­лоон удаа намын даргаа сольж, өөр өөр хүн удир­даж байна шүү дээ. 

-Эцэст нь долдугаар сарын 1-ний асуудлаар таны байр суу­рийг сонсъё?

-Энэ асуудлыг нэг тийш нь болгомоор бай­на. Хүн буудсан этгээд, үүрэг өгсөн хүн нь хэн бэ гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Долдугаар сарын 1-тэй холбоотой ажлын хэсгийг би ахалж байсан. Ингээд асуудлыг үзэж, шалгаад ҮАБЗ-д дүгнэлтээ бичээд өгчихсөн байгаа. Долду­гаар сарын 1-ний шалт­гаан нь юу болохыг тог­тоох хэрэгтэй гэсэн дүг­нэлт гаргаж өгсөн. Даанч ҮАБЗ ажлаа хийхгүй бай­на. Дахиад долдугаар сарын 1 шиг зүйл гар­гах­­гүйн тулд шалтгааныг нь олох ёстой. Иргэд жаг­саал цуглаан хийх эрхтэй. Гэхдээ жагсаал зохион байгуулсан хүмүүс жаг­саалыг хяналт­даа байл­гах үүрэг хүлээдэг. Гэтэл жагсаал цуглаан хийсэн хүмүүс алга болчихсон шүү дээ. Тийм эмх зам­ба­раагүй байдлыг нам­жаа­хын тулд цагдаа галт зэв­сэг хэрэглэх хэрэгтэй. 

-Цагдаа гэмт хэрэг хийх эрх­тэй юм уу?

-Цагдаагийн хуульд галт зэвсэг хэрэглэхийг зөвшөөрсөн байдаг.

-Галт зэвсэг хэ­рэг­лэх эрхтэй болохоос биш хүн алах эрхгүй биз дээ?

-Галт зэвсэг хэрэглэх эрхтэй гэсэн заалт хуульд нь бий. Цагдаа галт зэвсэг хэрэглэж болно. Гэхдээ амин тус газар нь буудах ёстой. Ингээд дээд тушаа­лын даргадаа мэдэгдэж, прокурорт хэлээд, түргэн тусламж дуудах ёстой. Үнэндээ Х.Тэмүүжин ги­шүүн өөрөө шүүхэд бай­цаагдах ёстой. Яагаад одоо болтол сумны хонгио хадгалаад яваад байгаа юм.

-Хуульдаа галт зэв­сэг хэ­рэглэж болно гээд заачихсан байж. Гэтэл хүн алж болно гэдэг үүргийг тухайн үеийн эрх бариг­чид өг­сөн юм биш үү?

-ҮАБЗ-ийн прото­ко­лыг үзэхэд галт зэвсэг хэрэглэж болохгүй л гэсэн байдаг юм. Энэ бол уг нь буруу. Хуулийн дагуу ажилла гэж хэлэх ёстой байсан юм. Тухайн үеийн төр засгийн байгуул­ла­гууд хоорондоо уялдаа, холбоо муутай ажил­ла­сан юм байна лээ. Шө­нийн 11.00 цагт ҮАБЗ-өөс "Талбай дээр одоо яг хэ­дэн хүн байна" гэж асуу­хад цагдаагийн дарга "3000 гаруй хүн" гэж хэлэ­хэд ТЕГ-ын дарга "200 хүн байна" гэсэн эрс зө­рүү­тэй мэдээлэл өгсөн байдаг. Ийм уял­даа хол­боогүй ажилласан хү­мүүс яаж тэр үеийнхээ нөхцөл байдлыг зөв тоо­цоолж, тактик боловс­руулах юм. Бидний гар­гасан хууль ч уял­даа муу­тай юм билээ. Үүнийгээ засахгүй байж таван цаг­дааг яллах гээд улайраад түүнийг тойрч улстөр­чид нь маргаад сууж байна. Хэрэв дахиад долдугаар­сан сарын 1 боллоо гэхэд төр ямар ч бэлт­гэлгүй хэвээрээ л байна. Долду­гаар сарын 1-ийг дахин давтуулахгүйн үүднээс асуудалд хандах хэрэгтэй байна.