Газар тариалангийн салбарт хамгийн их тулгамдаж буй асуудал бол тариа тарьдаггүй атлаа тотациар амьдарч байгаа хэсэг бүлэг шантажлагч тариаланч нэртэнгүүд юм. Энэ салбар 20%-нь улсаас дэмжлэг авч 80%-нь бизнесийн зарчмаар явж байж өөрөө хөл дээрээ босох учиртай. Улс 10 гаран жил тариаланчдыг дэмжсэний горыг өнөөдрийн ТЭДСийн өрийн хэмжээнээс харж болно. ТЭДС-н өрийн эргэн төлөлтийн хувь 2015 онд 14% хүрэхтэй үгүйтэй байна. Төр тариаланчдаа бодлогоор хэт их эрхлүүлж дэмжсэний илэрхийлэл нь 60 гаран тэр бум төгрөгний өртэй ТЭДС-н өрийн авлагын дансны хуулгаас харж болно. Тиймээс хур бороо, үрийн чанар, техник технологийн эрсдэлээ тооцож чадахгүй хүмүүс энэ салбараас зайгаа тавьж гарах хэрэгтэй. Угжны тугалшиг байхаа болих хэрэгтэй. 2015 оноос энэ салбарын эрх зүйн орчин сайжирч илүү боловсронгуй болж байна. Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн зарчмаараа явж болох эрх зүйн орчныг одоогийн ХХААсайд Р. Бурмаа бий болгож чадлаа. Үүнд хорссон Гацууртын гэх Чинбат тэргүүтэй Цандэлэг уяачаар удирдуулсан 10 гаран тариалач нэртэй шантажчингуудад энэ шинэ эрх зүйн болон бизнесийн орчин таалагдахгүй байгаа бололтой. Хүнээр бодход улс тэднийг хөлд орог гэж 10 гаран жил дэмжлээ. Хоололлоо, ундаллаа, угжлаа. Одоо 10 настай болсон эдгээр хүүхдүүд яслиас гарч сургуульд явах цаг нь болсон мэт.

Газар тариалангийн салбарт хэд хэдэн санал байнгаа. Нэгдүгээрт Манайх Өргөст хэмх, улаан лооль, чинжүү буюу хүлэмжийн ногоо тариалдаг. Хүлэмжийн ногоо тариалахад ямар ч дэмжлэг байхгүй. Тариаланчид нэн тэргүүнд сорт шинэчлэлийг маш сайн хийх хэрэгтэй байна. Мөн бага оврын машин техникийг их хэмжээгээр орон нутагт оруулж ирэх хэрэгтэй. Таримлын нэр төрлийг олшруулах шаардлагатай байна. Тэгэхгүй бол төмстэй л зууралдаад байна. Энэ жил байцаа, лууван сайн тарьсан байна. Дараа нь импортоор орж ирж байгаа ногооны татварыг ногоо элбэг үе буюу 4 сараас 10 сар хүртэл татварын бодлогоор өндөр болгох хэрэгтэй. Бид ногоо нийлүүлэлт сайтай үед импортын бараагаа хязгаарлаж чадвал борлуулалт нэмэгдэнэ. Манайд дотоодын хэрэгцээг хангах боломж байгаа. Төрөөс тариаланчдын дэмжиж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, хүү багатай урт хугацааны сангаар дамжуулан зээл олгох хэрэгтэй байна. Борлуулалтын хувьд жилийн турш худалдаа хийх төвлөрсөн газартай болбол экологийн цэвэр ногоог хэрэглэгчдэд хүргэх боломжтой болно.

Газар тариаланд тулгамдаж байгаа асуудал бол үнэ. Өнөөдөр улаан буудайн үнийг 320 төгрөг гэж тогтоосон нь тариаланчдын зардлыг ч нөхөхгүй байна. Төрөөс үнийн бодлогод оролцож үнэ тогтоодгоо болих хэрэгтэй. Урамшуулал гэж гурилын үйлдвэрээ дэмжсэн юм хийдгээ болих хэрэгтэй. Бид өөрсдийн зардлаар тариалалт хийж байхад яамнаас үнэ тогтоож болохгүй биз дээ. Тийм л юм бол талхны үнийг бас тогтоох хэрэгтэй шүү дээ. Хоёрдугаарт газар тариалангийн бүс нутаг багахан хэмжээний газартай гэтэл ургацынхаа 30-40 хувийг малд идүүлж байна. Мал нь дийлдэхгүй байна. Төрөөс газар тариалангийн бүс нутгаа албан ёсоор зарлаад суурин малладаг болгохгүй бол мал тариаланг сүйтгэж байна. Саяхан цас ороход малчид малаа тавиад ургац сүйтгэсэн. Төрөөс үнэ тогтоохоос илүүтэй газар тариалангийн салбарыг бүсчлэхэд анхаарах хэрэгтэй байна. Гуравдугаарт ажиллах хүч маш их тулгамдаж байна. Ажиллах хүч олдохгүй байна.

Хөрсний үржил шимийг сайжруулах ажил хийх хэрэгтэй байна. Ургац муудаад байгаа. Нэгэнт ядуу болсон хөрсийг бордоогоор л сэргээнэ. Гэтэл бордоо их үнэтэй. Дандаа импортоор оруулж ирдэг. Өнгөрсөн жил нэг тонн бордоо 900.000 – 1сая 200 мянган төгрөг байсан. Илүү баялаг орцтой нийлмэл бордоо нь бүр илүү үнэтэй. Борлуулалт муу байгаа учир бордоо үнэтэй авч чадахгүй байна даа. Улсаас бодлого болгож бордоо өгөх хэрэгтэй байна. Зарим компаниуд шинэ техник, технологи оруулж ирээд зардлаа нөхөж чадахгүйд хүрээд байгаа учир төрөөс дэмжлэг хэрэгтэй байна.

Чацарганы хувьд хураах асуудал хамгийн чухал. Үүнийг манай тариаланчид шийдэж чдахгүй байгаа учир чацарганы жимс хураах машин зохион бүтээх хэрэгтэй. Үүнийг нийт иргэдийн дунд асуудал болгож тавиад зохион бүтээгчдээс санал авч шалгаруулж хийх хэрэгтэй байна. Чацаргана бол маш олон төрлийн витамин агуулсан хүний биед маш сайн бүтээгдэхүүн, монголын цаг агаарын хүнд нөхцөлд ургаж чаддаг онцлогтой. Чацарганы тариалалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд нарийн мэргэжлийн газруудын бэлтгэсэн суулгацыг борлуулахад анхаарах хэрэгтэй юм. Яамнаас суулгацын үнийг өндөр тогтосон нь тариаланчдад хүндрэлтэй байгаа. Үнийг яам засах хэрэгтэй. Мэргэжлийн хүмүүсийн баталж өгсөн баталгаатай суугацыг, баталгаатай газар борлуулах хэрэгтэй байна.

Улаан буудай тариалж ургацаа хурааж дууссан ч одоогоор нилээн чийгтэй байна Нойтон чийгтэй ургацаа хатаахаас эхлүүлээд зардал их байгаа. Гэтэл борлуулалт тааруу ургац авах газар, үйлдвэр ховордоод байна. Зарагдаагүй тариагаа хаана хийх үү гэдэг, агуулах савны хүндрэл байна. Төрөөс монголын үйлдвэрлэгчдийг дэмжий гэвэл импортын бүтээгдэхүүнийг багасгах л хэрэгтэй.

Олон жил тариалаад сурсан учир сортоос шалтгаалаад муу үр хямд байсан ч авахгүй, сайн сорт үнэтэй байсан ч авдаг. Луувангийн хувьд л гэхэд монголд үржүүлсэн үр хөгшрөөд солонгос, орос, хятад үр тариалж байна. Манай тариаланчид дотоодын үр гэхээсээ илүү гадны үрийг ихээр тариалдаг. Монголын хөрс үржил шимтэй хэдий ч дулааны нийлбэр буюу тариалалтын хугацаандаа хүрдэггүй. Намар эрт хүйтэрч, хавар нэмэх хэмд орой ордгоос болоод олон төрлийн ногоо тарих боломжгүй байна. Тиймээс өвлийн хүлэмж барих хэрэгтэй.

“Намрын ногоон өдрүүд 2013” үзэсгэлэнгийн хугацааг нэмэх шаардлагатай байна. Учир нь нөхөрлөл хоршоод нийлж ургацаа борлуулж байгаа.

Шинэчлэлийн Засгийн газраас хүнсний ногоочдын дунд баримталж байгаа бодлогыг дэмжиж байна. Улаанбаатар хотод олон газар тариаланч өөрсдөө ногоогоо тарих боломж олгож байгаад баяртай байна.

Усалгааны систэмийг нэвтрүүлсэнээр маш сайн ургац авсан. Харин том ургац бүрийг хятад гэж харах хэрэглэгчид байна.

Би сэлэнгэ аймгийн Сүхбаатар сумаас ирж “Намрын ногоон өдрүүд 2013” үзэсгэлэнд оролцож байна. Урд жилүүдэд зохион байгуулалттай байсан ч энэ жилийн хувьд үнэхээр зохион байгуулалтгүй байна. Намрын ногоон өдрүүд гэсэн хэрнээ асар майхан нь улаан шаргал бидний авчирсан ногоон өнгийг үхүүлээд муухай харагдуулж байна. Мөн ямар ч суух газар байхгүй хөдөөнөөс ширээ сандал авч ирэх боломжгүй. Сэтгэл дундуур байна. Холоос ургацаа авчирч байгаа учир замын зардал гардаг байхад хотын тариаланчтай адил хямд зарах шаардлагатай болоод байна.