2018.07.31

Хүнд жингийн бөх

“Хүнд жингийн бөх” гэдэг шиг манай парламентад таваас дээш удаа сонгогдсон УИХ-ын гишүүд бий. Тэднийг яах аргагүй мэргэжлийн парламентч гэж нэрлэхээс өөр аргагүй. Ийм мэргэжлийн парламентчид бий болсон нь нэг талаараа эрхзүйт төрийг бүтээхээр зорьж буй монголчууд бидний нэг ололт, сүүлийн 28 жилд бий болгосон давуу тал юм. Тэрхүү “хүнд жин”-гийнхний нэг бол Лувсанвандангийн Болд. Түүний аав Сономын Лувсанвандан агсан бол манай нэртэй эрдэмтдийн нэг, соёл урлаг, төр нийгмийн зүтгэлтэн хүн байсан гэдгийг эрт эдүгээгийн хэн бүхэн сонсож дуулсан биз ээ. Л.Болд нь 1983-1984 онд Багануурын Үйлдвэрчний Эвлэлийн (ҮЭ) зөвлөлийн зааварлагч, 1984-1989 онд МҮЭ-ийн Төв зөвлөлд зааварлагч, 1989-1991 онд Монголын Оюутны холбооны орлогч дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, 1992-1993 онд Дэлхийн Монгол туургатан оюутан, залуучуудын төвийн тэргүүн, 1993-1996 онд "Бодь интернэшил" группийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байв.
Тэрбээр 1990-1992 онд Ардын Их Хурлын (АИХ) депутат, Улсын Бага Хурлын (УБХ) гишүүн, 1996-2000 онд УИХ-ын гишүүн, 1999-2000 онд Олон Улсын Парламентын холбооны гүйцэтгэх хорооны гишүүн, Ази- Номхон далайн бүсийн дарга, 2000-2004 онд Голомт банкны ТУЗ-ийн дарга, 2000-2005 онд Монголын банкны холбооны ерөнхийлөгч, 2004-2008 онд АМХЭГ-ын дарга, 2008-2012 онд Засгийн газрын гишүүн, Батлан хамгаалахын сайд, 2012-2016 онд УИХ-ын гишүүн, 2012-2014 онд Засгийн газрын гишүүн, Гадаад харилцааны сайд, 2016 оноос УИХ-ын гишүүнээр тус тус ажиллаж байна.
Өдгөөгийн парламентад АИХ-ын депутат байж шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан гишүүн Л.Болдоос гадна Д.Лүндээжанцан л байдаг. Мэргэжлийн парламентч болтлоо “чанагдаж”, “хүнд жингийн бөх” болох амжилтыг үзүүлсэн гишүүн Д.Лүндээжанцан, Ц.Нямдорж, Ч.Улаан, Н.Энхболд, Ө.Энхтүвшин нар байдаг билээ. Эдгээр гишүүд Монголын парламентат ёсыг төлөвшүүлэхэд чамгүй гавьяа байгуулсныг ард түмний итгэлийг 5-7 удаа хүлээж АИХ-ын депутат, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон баримт аяндаа гэрчилж өгнө. Ингээд “Open door” сонины “VIPerson” булангийн энэ удаагийн зочин Л.Болдтой хийсэн ярилцлагыг уншигч түмэндээ толилуулж байна.

-Та, өдгөө ч яригддаг Монголын том сэхээтний үр хүүхэд нь болж, эрдэм оюуны орчинд өссөн хүн. Таны аав Сономын Лувсанвандан (1932-1992) гуайг Монгол Улсын анхдагч сэхээтнүүдийн нэг гэдэг. Тэр үеийн, 1960,1970-аад оны сэхээтний гэр бүлийн орчин ямар байв аа?

-Тэр үед доктор бүү хэл дэд эрдэмтэн (Ph.D.- Х.Б) цөөн байсан үе. Одоо чинь докторууд борооны дараах мөөг шиг олширчээ. БНМАУ-д докторын зэрэг хамгаална гэдэг маш олон жилийн судалгаа, хөдөлмөр орно. Заавал шинэ нээлт хийнэ. Олноо хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэ юм сэднэ. Тэр сэдсэн юм нь нийгмийн амьдралд эргэлтэд ордог байж. Миний аав дэд эрдэмтний (Ph.D.) зэргээ 1962 онд хамгаалаад, 10 жилийн дараа докторын зэргээ 1972 онд тэр үеийн ЗХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбар, Новосибирск хотноо хамгаалсан. Хэлбичгийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг амжилттай хамгаалснаар орчин үеийн уран зохиолын түүх судлалын анхны доктор төдийгүй БНМАУ-ын 17 дахь шинжлэх ухааны доктор болжээ. Энэ хугацааг харахад л өөрөө нэг юм хэлээд байгаа биз? Хоёр зэрэг хамгаалсан хугацаа нь хоорондоо 10 жилийн зайтай. Тэр үед Монголд доктор хамгаалах боломжгүй байсан. Яагаад гэвэл энэ зэрэг цолыг хамгаалуулах зөвлөлийнх нь ирц хүрдэггүй байж. Доктор болох хүнийг тухайн салбарын тодорхой тооны докторууд сууж байж л хүлээн зөвшөөрч хүчин төгөлдөр болно шүү дээ. Тэгээд л гадагшаа явж хамгаалдаг байжээ. Доктор болно гэдэг өнөөдрийн УИХ-ын гишүүн болохтой ч харьцууламгүй түвэгтэй тэгсэн атлаа нандин, нэр төрийн хэрэг байжээ. Тэр үеийн манай монголчууд, чи бидний аав, ээж бүгд л нэг гараанаас амьдралыг эхлүүлсэн шүү дээ. 1950, 1960, 1970-аад онд оюун билэг, бие сэтгэлээ улсдаа өгч сэхээтэн гэдэг ойлголтыг Монголд бий болгосон хүмүүс бүгд л малчин хүмүүсийн хоёр дахь үе байсан. Өөрөөр хэлбэл бидний өвөө эмээ чинь малчид шүү дээ. Эндээс сэхээтний давхрагыг үүсгэсэн.

-Нээрээ тайж нь ч малчин, лам, баян, ядуу гэлтгүй бүгд л малчин. Дөнгөж одоо л гурав, дөрөв дэх үеийн сэхээтэн төрж байх шиг байна.

-Ер нь бол бидний үндэсний эрх ашиг, тусгаар тогтнол, хөгжил дэвшлийн ойлголт тухайн эрхэлж байсан ажил, орчиндоо биш хүмүүсийнх нь “гень”-д байдаг байжээ гэж би боддог. Бидний аав ээж нар тэр малчны орчноос хэдхэн жилийн дотор Орос, Америк, Германаас дутахааргүй гайхамшгийг бүтээж чадсан. Алтан үеийнхэн гэж ярьдаг шүү дээ. Бүх салбарт тэд хоромхон хугацаанд цойлсон. Хөгжмийн зохиолчид нь агуу хөгжмөө туурвисан. С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн, Д.Лувсаншарав, Г.Бирваа гээд хаанаас ийм хүмүүс гэнэтийн юм шиг гарч ирэв ээ. Зохиолчид нь агуу. Д.Нацагдорж, Б.Ринчин, Ц.Дамдинсүрэн, Ч.Лодойдамба, “Хүрэн морь”-ны Ч.Лхамсүрэн гуай гээд тэсрэлт шиг гарч ирсэн. Ийм авьяас билэгтнүүд нэг дор цугларсан, нээгдсэн үе. Миний аав гэхэд л хотод тогтсон гэр оронгүй, халаасандаа мөнгөгүй, хөдөөний хөдсөн дээлтэй хүүхэд л ирсэн байх жишээтэй. Энэ чинь захын нэг Европын орны ойлголтоор бол гэр оронгүй, гудамжны шахуу хүн гэсэн ойлголт шүү дээ. Гэхдээ л тэр цагийн сэхээтнүүд болох гэж явсан залуучууд түүхэн үйл хэрэг бүтээж байгаагаа мэдэрсэн нь бурхнаас тэднээр дамжуулан бидэнд үлдээсэн бэлэг л юм даа.

-Та бол аавынхаа оюуны өвийг их хүндэлдэг хүн. “Лувсанвандан” санг байгуулсан. Эрдэм шинжилгээний хурал, зөвлөлгөөн зохион байгуулж, ном зохиолыг нь хэвлүүлдэг. Энэ чиглэлийн эрдмийн эрэл суралд яваа хүмүүсийг шагнаж урамшуулдаг. Таны ярилцлагыг уншиж байхад аавынхаа сургаал захиасыг их дурсах юм. “Газар ус битгий онгичоорой, байгаль дэлхийтэйгээ зөв харьцаарай” гэж захиж байсан тухай та их дурсдаг л даа.

-Миний аав бол олуулаа өссөн малчин айлын хүүхэд. Баянхонгор аймгийн Богд сумын хүн. Өлзийт суманд сургууль төгссөн. Юунаас юунд хүрснээ аав минь ярьдаг байсан. Зулын гэрэлд ном уншсаар байгаад л энэ үеийн сэхээтний нэг болсон. Аавын минь нутгаас миний санаанд ойрхон байгаагаас С.Гончигсумлаа гуай, Г.Бирваа гуай, нэрт эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан гуай гээд Монголын анхны сэхээтний нүүр царай болсон хүмүүс төрсөн шүү дээ. Энэ том үлгэр дууриалал аавд минь бас их нөлөө болсон байх гэж боддог. Богц үүрсэн 16 настай хүү Улаанбаатарт анх ирээд нутгийн айлаа сураглаж очоод л амьдралын их далайд хөл тавьж дээ. Тэр үед чинь нутгийн айл гэж том нөмөр түшиг байв. Монголчууд хүн хүнээ, бие биенээ тээршаадаггүй байж. Тэгээд л Багшийн сургуульд хоёр жил сурсан байна. Төгсөнгүүт нь төрсөн суманд нь сургуулийн захирлаар тэр жаахан хүүхдийг томилчихсон гэж байгаа юм. Дараа нь МУИС-д 1949-1954 онд суралцаж төгссөн. Их сургууль маань ч тэр үед шинэ тутам байж. Бүх нийтээр бичиг үсэгтэн болох давалгаа явж байсан юм билээ. Иймээс хамгийн сайн хүүхдүүдийг Монгол хэлний ангид авч байсан гэдэг. Цаг үе тийм л байж. Тэдний ангиас хожмын олон алдартнууд төрсөн. Утга зохиол судлаач, сэтгүүлч Ц.Энхбатын аав Монгол Улсын Гавьяат багш, Төрийн соёрхолт эрдэмтэн судлаач Д.Цэнд гуай, зохиолч яруу найрагч Ш.Дулмаа гуай, доктор У.Загдсүрэн, эрдэмтэн судлаач Ж.Төмөрцэрэн, Ерөнхий сайд асан Баярын аав Санжаа гуайг нэрлэж болно. Арай хожуухан 1970, 1980 онд математик, хими, цөмийн физик зэргийг гавалтай хүүхдүүд сонирхдог байсан шүү дээ. Одоо компьютер, IT, нано технологи гээд явж байна. Миний аавын үед бичиг үсэгтэй хүн эрдмийн оргилд гарсан мэт байж л дээ.

-С.Лувсанвандан гуай тэр цаг эстетик гэх гүн ухааны ойлголтыг Монголд оруулж ирж нутагшуулсан хүн гэдгээрээ алдартай. Энэ нь нийгмийн ухамсарт хүмүүний амьдралд, хүний оюуны ертөнцөд гоозүйн мөн чанарыг шингээх гэсэн философийн том ойлголт. Энэ шинжлэх ухааны ойлголтыг эрдэм шинжилгээний түвшинд авчирсан анхдагч нь байх. Тэр үед маш холын ойлголт шиг байсан байх. Яагаад үүнд аав тань эрдэм оюунаа зарсан юм бол оо?

-Монголд огтоос хол ойлголтыг нийгэмшүүлье гэж бодсон байх. Гоозүй, гоо сайхны ойлголт бол хүн болгонд төрмөл эд байх. Гэхдээ түүнийг шинжлэх ухаанжуулж, урлагт, нийгэмд шингээж оруулна гэдэг онцгой чухал. Энэ талын шинжлэх ухааны бүтээл туурвил гаргасан анхны хүн миний аав. Анхны анагаахын доктор, физикийн доктор гэж ярьдаг шиг. Миний аав бүх талын авьяастай хүн байсан даа. Сайхан дуулна, яггүй зурна, зохиол бичнэ. Илтгэнэ. Би бол аавыгаа энэ талаар төгс хүн гэж боддог. Өөрийгөө ингэж хөгжүүлж чадсан. Би 1983 онд Германд дээд сургууль төгсөж ирээд ажил төрлөө хийнгээ 1990 он хүртэл аавынхаа гарын нарийн бичиг, бичээчийн ажлыг давхар хийсэн. (инээв.) Тэгж байж аавыгаа бүрэн мэдэрсэн шүү. Зохиолчдын хорооноос нэг бичгийн машин хуваарилаад өгчихсөн. Түүн дээр нь ажиллана даа хоёулаа.

-Та чинь тэгвэл арван хурууны бичээч болсон шахуу хүн юм биш үү?

-Тэр нь ч юу вэ, гэхдээ хоёр, гурван хурууны сайн бичээч байх шүү.(инээв.) Монголын үндэсний үзэл, үндэсний ухамсар гээд юм бичлээ гээд хавтаст хэрэг нээгээд аавыг минь хавчиж, хэлмэгдүүлсэн. Чингис хааныг Л.Гумилёв шиг л өнгөтэй өөдтэй талаас нь монголчууд тодорхойлж чаддаггүй байлаа шүү дээ. Байлдан дагуулалтыг тухайн цаг үе, нөхцөл байдалтай нь уялдуулж харж болдоггүй үе байлаа. Ер нь бол гоозүйг шинжлэх ухаан болгоно гэдэг чинь жирийн өдөр тутмын амьдралаасаа давчихсан агуу ард түмэнд байдаг эд юм байна л даа. Үүнийг нийгмийн ухагдахуун болгон тусад нь хөгжүүлнэ гэдэг агуу түүхтэй, тусдаа онцлогтой ард түмний хийх ажил. Монголчууд бол агуу түүхтэй, өвөрмөц онцлогтой ард түмэн. Гэвч тухайн үеийн улс төр, үзэл суртал нь энэ түүхээ сөхөхийг, онолын үүднээс тайлбарлахыг зөвшөөрдөггүй байж. Алх хадуур зэрэг ажлын багажийг шүтүүлдэг, хүнд хүчир ажлын нөхцөлийг амьдралын диваажин мэт ухуулдаг коммунист нийгэмд дэлхий ертөнцийн болон үндэснийхээ гоозүйн үнэт зүйлийг судална, сурталчилна гэдэг галтай наадсан, магадгүй амь дүйсэн хэрэг байлаа. Нэг ёсны чимээгүйхэн ардчилсан хувьсгал байсан. Гоозүй гэдэг чинь зах хязгааргүй ойлголт л доо. Бүх дэлхийн хэмжээний гоо зүй гэж байна. Монголчууд дэлхийн гоозүйн ертөнцөд өөрийн хувь нэмрээ нэмэрлэсэн онцлогтой ард түмэн юм байна. Тэгэхээр энэ бүхэн чинь өнөө уламжлал, түүх соёлын өв рүү өнгийхөөс өөр аргагүй болдог. Гэтэл тэр нь хаалттай, түгжээтэй. Судлах, эрэл хайгуул хийх хязгаартай байлаа шүү дээ. Монгол хувцас, монгол зураг, монгол хөгжим, уран зохиол, язгуур урлаг, бүжиг, бөө мөргөл гээд бүгдийг нь судалдаг хүн байсан юм даа, аав минь. Бүр иж бүрнээр нь судалж ирсэн. Монгол ахуй, зан заншил гээд далай шиг их зүйлд хөвж явж дээ. Өнөөдөр үр дүнг нь хүртээд баярлаж байна. Тийм Монгол дуурь, ийм монгол бүжгэн жүжиг, язгуур урлаг. Энэ бүгдээр л бид өнөөдөр бусдаас ялгарч байна шүү дээ. Хаанаас хэн ч ирсэн бид ичих юмгүй, нүүр бардам үзүүлэх юмтай ард түмэн. Энэ бүгдийг хадгалж үлдсэн, дээр нь хөгжүүлсэн явдал бол том үйл хэрэг.

-ГООЗҮЙГ СУДАЛНА ГЭДЭГ ТУХАЙН ҮЕД ЧИМЭЭГҮЙХЭН АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛ БАЙСАН-

-Тэр үед үндэсний юмаа авч үлдэхэд хэцүү байсан. Бүх л салбар ЗХУ-ын нөлөөнд автсан байсан учир уламжлалт юмаа хаяхад бэлэн байлаа. Хаях нь бүү хэл харин ч уламжлалаа эдүгээчилж чадсан нь Танай аавын үеийнхний том гавьяа. Тэр үед Ази, Африкт симфони, дуурь, балет гэх юмгүй шахуу байсан. Балет гэхэд л “Уран хас”, хөгжим “Хэнтийн өндөр ууланд”, дуурь “Учиртай гурван толгой” гээд л үргэлжилнэ шүү дээ.

-Манайд туульс, дуурь юу байдаг юм түүнийг философижуулах, шинжлэх ухаанжуулах нь орчин үетэйгээ хөл нийлүүлсэн алхам байлаа. Тэгж байж дэлхий мэдэрнэ шүү дээ. Гэхдээ үндэсний урлаг, язгуур урлаг гээд феодалын юмыг сэргээх гэж байна уу гээд бөөн хардлага, сэрдлэг дагуулдаг, хяналт, хавчилт болдог байж. Тэр үеийн сэхээтнүүд, манай ааваас гадна Д.Намдаг, Л.Ванган гээд олон хүмүүсийн дурсамж, дуртгалд өнөөгийн хүмүүс итгэх аргагүй цензур байсныг тэмдэглэсэн байдаг. Энэ хардлагын үүднээс Соёлын яамны нэгдүгээр орлогч сайдын албан тушаал дээр дөрвөн жил аавыг барьсан. Жинхэнэ сайд нь солигддог, байхтай байхгүйтэй, тавьдаггүй. Нэгдүгээр орлогч сайдаар Соёлын яамыг удирдуулж байсан он жил олон. Манай аавын үед ч тэр, түүнээс хойш ч тэр. Миний мэдэхээр үндэсний, уламжлалт юмаа авч үлдэхийн тулд аав маань нарийн ухаан сийлсэн байгаа юм.

-Ямар ухаан сийлсэн гэж жаахан тодруулна уу?

-Зөвлөлтийн Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин, Лениний шагналт, Сталины гурван удаагийн шагналт, төрийн шагналт Игорь Александрович Моисеев (1906 онд төрсөн) хэмээх хүний нөлөөг зөв ашигласан. Тэр хүн чинь Зөвлөлт-Оросын балетын жүжигчин, бүжигчин, балетмейстер, хореограф, багш, нийгмийн зүтгэлтэн гээд “том амьтан” байхгүй юу. 1937 онд ЗХУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дарга В.Молотовын дэмжлэгээр Ардын урлагийн ансамблийг анх үүсгэн байгуулсан хүн. Түүний язгуур урлаг, ардын урлагийн талаарх үгийг ЗХУ-ын томчуул ч сонсдог байлаа. Тэгэхээр тэр хүний үг Монголд бол хууль байна биз. Насан туршдаа /101 насалсан/ ардын урлаг, язгуур урлагтай амьдралаа холбосон том зангарагтай хүн. Энэ хүнийг урьж авчирсан. Тэгээд язгуур урлаг, ардын урлаг байх ёстой, орчин үежүүлж хөгжүүлэх ёстой гэдгийг тэр үеийн манай томчуулд ойлгуулж чадсан юм. Аав тэр хүнтэй бараг хуурай ах, дүү болтлоо дотносож үндэсний соёлоо авч үлдсэн дээ. Үүний гэрч болгож нэгэн амьд түүх хуучлахад, Моисеевийг ирэхэд Ардын хөгжмийн чуулгад хоёр том бүрээ, бишгүүр дуугаргаж байсан байгаа юм. Их бүрээ ч гэдэг юм даа. Урдах хүнийхээ мөрөн дээр тавьж байгаад бүрээддэг нүсэр хөгжим шүү дээ. Гэтэл үүнийг хас, огт хэрэггүй, дэндүү архаи́чный (хэт хоцрогдсон, хуучинсаг.ред) эд байна гэсэн байгаа юм. Гэтэл аав “За, гэхдээ танд орой нэг жич тоглолт үзүүлье” гэж хүссэн байгаа юм. Орой нь өнөө хоёр бүрээгээрээ гоцолсон тоглолт үзүүлсэн чинь Моисеев биширч салхинд гараад ганц шил юм хувааж уугаад, “Чиний бүх юмыг ойлголоо. Чи яг миний замаар явж байна. Би Цэдэнбалд чинь хэлж өгнө. Орос мэргэжилтнүүдэд ойлгуулна” гээд уйлж байсан гэдэг. 1974 онд Брежневийг ирэхэд урлагийн хамаг л юмаа үзүүлэхэд ихэд талархаж, биширсэн гэдэг. Тэр үед аав Брежневт яг ард нь сууж байгаад хамаг үндэсний урлагаа тайлбарласан юм билээ. Манай Улаанбаатарт чинь III, IY хороолол байгаа газар чинь битүү гэр хороолол байсан шүү дээ. Тэрнээс авахуулаад маш олон юмыг Брежневийн энэ айлчлал шийдсэн. Брежневийн сэтгэл хөдөлсөн л хэрэг. ЗХУ-ын ард түмэн бол агуу ард түмэн. Маргах аргагүй. Мөн ЗХУ-ын Соёлын яамны сайд Е.А.Фурцева гээд ЗХУКН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн байсан мундаг нөлөөтэй авгай байв даа. Аав тэр хүнтэй их ойр харилцаатай байв. Сардаа л Москва руу заавал очдог. Оросууд нэг сайн хүндээ хир халдаадаггүй тийм сонин хүмүүс шүү дээ.

-Бас муу хүнээ үзэж чадахгүй...

-Тийм байх. Е.А.Фурцева аавыг “Миний хүү” гэж дууддаг байсан гэдэг. Энэ чинь тэр урлаг гадарладаг хүн нэг муу монгол соёл урлагийнхаа төлөө яаж амиа тавьж явааг хараад л хүндэлсэн хэрэг. Түүнээс миний аав шиг хуурай хүү Е.А.Фурцевад хэдэн саяараа байж болно биз дээ. Очих болгондоо ЗХУ-ын хамгийн мундаг одуудыг урьж авчирдаг байв. Зөвлөлтийн одууд чинь Монгол руу явах тэр бүр дуртай биш шүү дээ.

-“Курица не птица - Монголия не заграница” (“Тахиа бол шувуу биш- Монгол бол гадаад биш) гэсэн тэнэмэл үг хүртэл байдаг даа. Одоо л бид хэн ч ирсэн гадаад улс шиг болж төлөвшиж хөгжих юмсан.

-Тийм үед л ЗХУ-ын шилдэг симфони, оркестр, цирк, концерт, киноныхон нь Монголд ирдэг байв. Е.А.Фурцева үүрэгдсэн байхад ямар ч Ардын жүжигчин шонгүй шүү дээ.

-“Үер” киног харахад л Н.Крючков гээд ЗХУ-ын баатар, Ардын жүжигчин гол дүрд нь тоглосон. Манай Ардын жүжигчин С.Гэндэн гуайтай хамт Болд, Михайл гээд хоёр өвгөн болдог. Тэд киноны натур дээр бие биендээ томорхоод уулзахгүй байж байгаад шууд кинондоо тоглосон гэдэг.

-Е.А.Фурцева яв гэсэн бол хэн ч явах байх л даа. (инээв.) Тоглох л ёстой. Энд ирээд натур дээр томрох, томрохгүй нь хувь хүний асуудал. Хэзээ ч ирэхгүй хүн олон ирсэн байх аа. 1960, 1970-аад онд бид хаана байлаа. Зарим нь уурлаж ирж байсан байж таараа. Английн дипломат албанд нэг хэлц үг байсан гэж байгаа. Чиний дээр хэлсэн тахиа шувуурхуу. Цөлөх гэсэн, шийтгэх гэсэн дипломатаа “Ар Монгол руу явуул” гэж. Бараг сар руу явуулснаас хол сонсдож байжээ, янз нь. Ийм л байсан Монголд эргэлт хийсэн юм шүү дээ. Урлаг, соёлын алтан үеийнхэн Монголын урлаг, оюун сэтгэлгээг тэр үеийн том гүрнүүдтэй ойлголцох хэмжээний нэг түвшинд чирч авчирсан. Энэ бол үнэн. Урлаг нүдэн дээр харагддаг учраас баримттай. Дээр хэлсэн “Үер” кино байна. С.Удвал, Д.Дожоодорж гуай нарын кино зохиолоор агуу их найруулагч Д.Жигжид гуай найруулсан. Кино зохиолчтой болох гэж Д.Дожоодорж гуайг киноны сургуульд явуулж байх вэ дээ. Үүний ачаар Д.Дожоодорж гуай хэдэн сайхан кино бичсэн шүү дээ. Бүх юм тэгээс эхэлсэн шүү. Монголчууд аливаа юмыг маш соргог, сэргэг хүлээн авдаг. Хэдхэн жилийн дотор соёл урлагт хандах бүх хандлагаа өөрчилж чадсан.

-МАНАЙХ ШИГ БУЦАЛЖ БАЙГАА АРД ТҮМЭН
АЛЬ БОЛОХООР ДЭЛХИЙГ “ЭЗЭЛЖ” БАЙХ ЁСТОЙ-

-Дэлхийн урлаг, уран сайхантай нэг долгион дээр сэтгэж эхэлсэн гэдэг ч юм уу?

-Чингисийн үеийг ямар байсныг бид мэдэх биш. Орчин үедээ лав орлуулах аргагүй ололт болсон. Миний аав уран бүтээлчдийн холбоог санаачлан байгуулалцсан. Ихэнхийнх нь удирдах зөвлөл, нарийн бичиг гээд элдэв сэтэртэй байсан. Урлагийн ажилтны холбоо, Урчуудын холбоо, Зохиолчдын хороо, Хөгжмийн зохиолчдын холбооны ажилтай хутгалдаж явсан. Агуу их хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав гуай нэг театрын ерөнхий найруулагч байсан юм гэнэ. Тэр үед ардын урлагийн байгууллага бэхжээгүй нилээн хэцүү байсан гэдэг. Гэтэл яг энэ язгуур урлагийг мэддэг, хөгжмийн зохиолч хүнийг тэнд нь Ерөнхий найруулагчаар тавьсан. “Театр бол урсгалаараа явчих түвшинд очжээ. Чи Ардын урлагаа өргө!” гээд Д.Лувсаншарав гуайг томилоход тэрбээр аавд гомдоод сүйд болсон гэж байгаа. Гэтэл энд ирээд Д.Лувсаншарав гуай гайхамшгийг бүтээсэн шүү дээ. Ер нь бүх урлагийг магтаж болно.

-Тухайлбал?

-Ардын дуу бүжгийн чуулга бол Монголын оюун санааны тусгаар тогтнолын маш том байгууллага. Ц.Сэвжид гуайн дэглэсэн бүжигт хүртэл аав нэр өгч байсан гэдэг. Үнэхээр ардын урлагийг оргилуулж, театрын хэмжээнд авч явж чадсан. Аавыг нэгдүгээр орлогч сайдаар тавиад сүүлд нь сайдын үүрэг гүйцэтгэгч болгосон юм. Тэр үеийн практикт сайдын үүрэг гүйцэтгэгч гэдэг бараг байгаагүй шүү дээ. Тэгэхээр тэр систем миний аавд бүрэн итгэдэггүй л байж. Тэгсэн атлаа чадал чансааг нь бодоод тавиад явуулчихдаггүй байж. Салбарынх нь нөхөд дэмжээд байдаг, хэн болгон хийчихэж чадахгүй бодитой юм хийсэн учраас халдаггүй байсан байх. Бямбын Ринчин гуайтай дотно харьцаатайгаас авахуулаад үндэсний өв соёлоо хэт дэмждэг гээд баахан матаастай л ажиллана. Тэгээд эцсийн эцэст 1979 онд зайлуулсан даа.

-Хүнийг шийтгэхэд хүндэт шалтгаан хэрэгтэй гэдэг. Яг юунаас болсон юм.

-Маш олон шалтаг, шалтгаан бий. Сайдын үүрэг гүйцэтгэсэн дөрвөн жилд нь би гэртээ барааг нь хараагүй шахам. Өглөө сэрэхэд ажилдаа явчихсан, орой унтахад ажлаасаа ирээгүй л байна. Ю.Цэдэнбал дарга хагас бүтэн сайнд ч гэр рүү юу хийж байна гэж тандаж утасдана, янзгүй яриа үүсгэнэ. Тэр болгонд чинь урлагийн мэдрэмжтэй хүн хямарна шүү дээ. Тухайн үеийн системдээ задгай сэтгэхийг хүсч байгаа хүн чинь идээшихгүй байсан. Эрдмийн ажилдаа ч шунасан байх. Хоолондоо хүрээгүй зургаан хүүхэдтэй хүн чинь бас тэр үед хэлмэгдэж болохгүй гэдгээ ч ойлгож байсан байх. Ялтай ажлаас ая, эвийг нь олоод явахыг бодно биз дээ. Хэт улстөржиж, үзэл сурталжсан нийгэмд уран бүтээлчид хэлмэгдэхэд маш амархан байсан. Ёстой өнөө хутганы ирэн дээр явна гэдэг л шүү дээ. Урлагийн алтан үеийнхнээс орон шоронд орсон хүн захаас аваад байгаа биз дээ. “Артист” хэмээн алдаршсан ардын хөвгүүн Ё.Шаравдоо гуай Бөмбөгөр ногоон театрыг шатахад “Сүмбэрлээд мөн сайхан шатаж байна даа” гээд цайлганаар үг алдчихсаныхаа төлөө л шоронд орж байсан юм. Одоо бол инээдэм ч тэр үед бол ханиадам байжээ. Улсын төв театр 1931 онд зохиолч С.Буяннэмэхийн "Үнэн" жүжгээр нээлтээ хийхэд "Шар феодалын дүрд Ё.Шаравдоо тоглоно" гээд цоллуулж явсан манай урлагийн алтан үеийнхний нэг шүү дээ.

-Гэр бүлийн хүмүүс бас хямарч л таараа. Танай ээж ямар ажил эрхэлдэг хүн байсан бэ?

-Байнгын хямрал. Ирэх ирээдүй тодорхойгүй, ойлгомжгүй байна гэдэг там шүү дээ. Ээж маань эмч хүн. Залуу байхдаа түргэн тусламжийн эмч байсан. Тэр үед хотын түргэн чинь хөдөө, хотгүй явна. Төв аймагт дуудлагад явна.Тэгж явахдаа ээж минь осолд орж мэргэжлийн өвчний диспансерт ажиллах болсон. Ээжид маань ажилчид их сайн. Уурхайнхан, станцынхан, үйлдвэрийн ажилчид. Хүнд, хортой нөхцөлд ажилдаг хүмүүсийн эрүүл мэндийн манаанд ажилласан хүнд сайн ч байхаас аргагүй.

-Тухайн үед учир зүггүй тэнэг зориг гаргаагүй нь бас олз шүү.

-Тийм. Байнгын хавчилга, хяналтад урам дэмжлэггүй дөрвөн жил зүтгэнэ гэдэг амаргүй шүү дээ. Аав эцэстээ эрдэм номынхоо ажил руугаа ч тэмүүлсэн. Зургаан хүүхдээ бодоод л тэсэж байсан байхаа. Шоронд явчихвал бүр хэцүүднэ шүү дээ.

-Улаанбаатар хот бол Монголын тусгаар тогтнолын хот юм. Өнөө АНУ-ын дундуур нэвт явсан төмөр замыг тусгаар тогтнолын зам гэдэг шиг. Жишээ нь Баянхонгорын залуу ээжтэй чинь энэ хотод гэр бүл болж байх жишээтэй. Ээж чинь шал өөр нутгийнх байхаа?

-Тийм шүү. Улаанбаатар бол монголчуудыг нэгтгэсэн хот. Ээж Хөвсгөлийн Их-Уул сумын хүн шүү дээ. Энэ хотод Завханы хүн Дорнодын хүнтэй гэр бүл болно. Увсын хүн Сүхбаатарын хүнтэй гэр бүл болно. Чи зөв хэллээ. Нийслэл Улаанбаатар маань энэ дэлгэр том нутагтай, цөөхөн хүн амтай оронд үнэхээр үндэстнийх нь хувьд их гавьяа авчирсан хот.

-Та орос хэлний сургалттай 23 дугаар сургуулийг төгссөн. Орос сургууль төгссөн хүүхдүүд жирийн сургууль төгссөн биднээс юугаараа илүү байв?

-Ний нуугүй хэлэхэд илүү байх боломж бий. Одоо ч гэсэн хүүхдийг багаас нь хэл устай болгохыг хичээх хэрэгтэй гэж боддог. Жирийн сургуулийн хүүхдээс орос хэл хавьгүй илүү мэдэх бололцоотой. Энэ бол маргашгүй том давуу тал. Тэр үед орос сургуулийн хүүхдийн авч байгаа мэдээлэл Монгол сургуулийн хүүхдээс хавьгүй илүү байх боломжтой байсан. Монгол сургуулийн хүүхэд монгол дээр орчуулсан ном хэвлэлийг л ашиглана. Дэлхийн сонгодог гэхэд тоотой л орчуулагдсан үе. Гэтэл орос хэл дээр хэдэн мянгаараа орчуулагдана. Жишээ нь Жюль Верний монгол хэл дээр орчуулагдсан 4, 5 номыг л унших байх. Би тэр үед ном унших өвчин туссан гэмээр хүүхэд байсан. Жюль Верний 20 ботийг бүгдийг нь уншсан юмдаг. Хэдэн арван шөнө суугаад бүгдийг нь уншсан. Энд үнэхээр ялгаа байгаа биз? Тэр үед чинь орос хэлний сургалттай сургууль ЗХУ-ын сургалтын хөтөлбөртэй байсан учир тухайн хүүхэд өөрөө хичээвэл англи, герман хэлний мэдлэгтэй ч болчих боломж байлаа. Ер нь би боддог юм, монголчууд бид цөөхүүлээ. Иймд үр хүүхэддээ НҮБ-ын албан ёсны таван хэлний аль нэгийг нь унаган байдлаар сургачихаасай.

-Англи, франц, орос, хятад, араб, испани? Нээрэн Европынхон чинь хүн болгон шахуу хоёр гурван хэлтэй байдаг юм шигээ?.

-Бараг тийм. Дор хаяж монгол хүн үндсэн хэлнээсээ гадна нэг, цаашилбал хоёр гурван хэл эзэмшсэн байвал мөн сайхан аа.

-Жюль Верн гэснээс тэр үеийн Монголд орчуулагдсан зохиолыг саная. “Усан доогуур 20 мянган бээр аялсан нь”, “Арван таван наст ахмад”, “Ахмад Грантын хүүхдүүд” гэсхийгээд зогсож байна шүү, нээрээ.

-Энэ бол бидний сайных биш л дээ. Аав ээж маань ямар учралаар хүүхдүүдээ гадаад хэлний сургалттай сургуульд оруулья гэж сэдсэн юм. Одоо ч санаж байна. Жюль Верний “Судьба Жана Морена”, “Чёрная Индия”, “Вокру́г све́та за во́семьдесят дней”, “Вокруг Луны”, “Необыкновенные приключения экспедиции Барсака”, “Таинственный остров” гээд орос дээр уншсан зохиолоо нэрлэж чадна. Одоо ч ихэнх нь орчуулагдаагүй байх. Дэлхийд орчуулагдсанаараа Английн детектив зохиол бичдэг эмэгтэй зохиолч Агата Кристигийн дараа ордог тив дамжин зохиол бүтээл нь алдаршсан хүн шүү дээ. 100 гаруй хэл дээр орчуулагдсан байх. Тэрбум хувиар зохиол бүтээл нь хэвлэгдсэн. “Арлын нууц” бил үү, “Нууцат арал” бил үү бас нэг зохиол нь монгол хэл дээр орчуулагдсан байсан санагдаж байна. За энэ яах вэ чухал биш. Хэл бол хувь хүний маш том давуу тал л даа.

-Тэр үнэн. “Таинственный остров” гэж Жюль Верний роман бий. Танай ангийнхан ямар ажил хийж байна. Энэ давуу тал бас л амьдрал дээр нь харагдах ёстой байх л даа. Улс орныг чирч яваа л хүмүүс байгаа байх л даа. Оргил хавьд л явах болов уу.

-Манай 23 дугаар сургууль төгсөгчид оргилд бий бий. Талийгаач С.Зориг байна. Өөр чинь, ...олон бий дээ. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр гээд байна л даа. (инээв.)

-Шинжлэх ухааны... гэдэг ч юм уу?

-Манай ангийнхан гэхэд 10 дугаар ангиа төгсөөд бараг бүгдээрээ шахуу гадаадад дээд сургуульд явсан. Ар гэрийн шалтгаанаар нэг хоёр хүүхэд л Орос хэлний багшийн дээд сургуульд үлдэж суралцсан. Шалгалтгүй шууд л орж байсан санагдана. Энэ ч гэсэн бас л тухайн үедээ давуу тал биш гэж үү. Ангийнхан маань голцуу л гадаадад олон улсын байгууллагад ажиллаж байгаа. Улаанбаатарт тааралдаж байгаа нь ховорхон шүү. Хуучин манай ангийнхан тийм яаманд, ийм сэтгүүл сонинд ажиллаж байна гэж сонсогддог байсан. Гэтэл одоо дэлхийн өнцөг булан бүрт ажиллаж амьдарч байгаа 200 мянган монголчууд гэдэг чинь эд шүү дээ.

-Оросууд “цвет нации” гэж ярьдаг. Орчин цагийнхан элит ч гээд байна. Манайхаар бол үндэстний охь юм уу даа. Тэд маань гарч явчихаад мань мэт үлдчихээд дээр дороо ороод бужигнаад байгаа юм биш үү? Танд тэгж санагдаг уу?

-Бүгдээрээ гарна гэж юу байх вэ? Чиний хэлдгээр “цвет нации” гэмээр хүмүүс гадаа ч яваа, дотор ч байгаа. Шинээр ч урган гарч байгаа. Харин гадна байгаа хүчтэй хүмүүс бол бүгдээрээ Монголын нүүр царайг тодорхойлсон дор дороо мундаг “элчин сайдууд” байгаасай. Тэд маань байгаа орчиндоо Монгол хүнийг таниулсан үлгэр жишээ болж явбал маш сайн.

-Монгол хүн найдвартай, үнэнч шударга, худлаа хэлдэггүй, хулгай хийдэггүй. Бас ухаалаг, овсгоотой. Нэг ажил бариад авбал дуусгадаг гэх мэт имиж бүрдүүлж явбал тэр нь “элчин сайд” гэсэн хэрэг үү?

-Ёстой доо (инээв.) Суурин хүмүүс бол нэг дороо цуглараад л бренд, мрэнд гэдэг шиг оюун тархиа гадагш алдахгүй байдаг. Энэ бол хөгшин Европ гэдэг шиг л ойлголт. Манайх шиг буцалж байгаа ард түмэн аль болохоор дэлхийг “эзэлж” байх ёстой байхгүй юу. Монголд одоо бүх хүмүүс хангалттай ажиллах, илэрхийлэх боломж тааруу байна. Өөрийгөө ялангуяа, шинжлэх ухааны салбарт ч юм уу, мэдлэг оюунаа эргэлтэд оруулах бололцоо хараахан бүрэлдэж чадаагүй байна. Тийм учраас оюун билэг нь эргэлтэд ордог дэлхийн том том компани, эрдмийн хүрээлэнд манайхан чинь цөөхүүлээ гэлтгүй харьцангуй олноороо байдаг юм билээ. Бид чинь нээлттэй болоод дөнгөж 28-хан жил болж байгаа улс орны иргэд шүү гэхэд чамлалтгүй олон хүн гадаадад нэрээ авч яваа. Дашдоржийн Нацагдоржийн хэлснээр,
“Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас
Хүний хүү эрдэм өвөрлөн харина” гэж “Алс газар сурахаар явагч” хэмээх шүлэгт бий шүү дээ. Тэр л болж байна. Монголдоо байгаад л Их дэлгүүр орчихоод л, Баянгол ресторанд хоол идэхээрээ л тэр “цвет” чинь болчихдог юм биш. Нью-Йоркт ч, Вашингтонд ч амьдраад, Google, Facebook, Apple-д ч ажиллаад л Ази, Европгүй томилолтоор яваад байгаа хүмүүс чинь манай “цвет” байхгүй юу? Тэгэхээр Монгол хүн аль болохоор дэлхийд нөлөөтэй амьдарч байгаасай гэж бодож явдаг даа.

-Та Гадаад харилцааны сайд болоод гадаадад байгаа Монгол хүн бүр улсаа төлөөлсөн “элчин сайд” байх ёстой гэж тунхагласан. Энэ санаагаа хэлж байсан юм байна, тийм үү?

-Тунхаглах юу байх вэ. Хэлж байсан нь үнэн. Үндэстний хэмжээний тунхаглал, уриа болтол нь хэрэгжүүлбэл зөв санаа шүү дээ. Суурин улсуудад бол элчин сайд гээд 100 гаруй хүн бий. Гадаад харилцааны дипломатууд гээд олон хүн бий. Тэртэй тэргүй улс орон нь хөгжилтэй, нөлөөтэй орны хүмүүс би өөрөө л амьдарна, жаргана. Бусад юм аяндаа урсгалаараа бүтнэ. Би яасан ч яах вэ гэж өөрийгөө чөлөөлдөг юм шиг санагддаг. Монгол хүнд хаа ч явсан тийм эрх байхгүй. Ямар ч гэсэн улс орон маань тэдний хэмжээнд хүртэл тийм эрх байхгүй. Бид Дэлхийн хоёр том гүрэнтэй хил залгаа учир тэдэнтэй энэ чацуу байхын тулд хүн болгон нэрээ хичээж явах ёстой. “Хүн нэрээ тогос өдөө” гэдгээр үлгэрлэж явах ёстой. Энэ хоёр хөрш том улсын нэр нүүрийг авч явдаг үүрэг бүхий гадаад харилцааны чиглэлийн Хятадад ч, Орост ч гурав гурван сая хүн байгаа. Тэрэнтэй нь тэнцэхийн тулд Монгол хүн бүр өөртөө үүрэг хүлээж байж тэр гурван саятай тэнцэнэ. Ингэж байж эн тэнцүү гурван улс болно биз?! Ингэж чадвал гайхамшиг. Тэр цагт Монгол хүнийг бүх дэлхий хүлээн зөвшөөрөх болно.

-Буцалж байгаа ард түмэн гэж Та сонин нэр томьёо хэллээ. “Хүний хүү эрдэм өвөртлөн харина” гэж Д.Нацагдорж Германд сурч байхдаа 1927 онд бичсэн. Тэр үед Монгол улс бодлоготойгоор 43 хүүхэд Герман, Францад сургуульд явуулсан юм билээ. 600 мянга гаруй хүнтэй, ертөнцийн буйдад хоцрогдсон Монгол оронд энэ том алхам. Тийм учраас тэднийгээ ач холбогдол өгч Ерөнхий сайд А.Амар, домогт Хатанбаатар Магсаржав нар гаргаж өгч байсан. Тэнд сурсан Д.Нацагдорж, Д.Намдаг, Н.Наваан-Юндэн, Ардын зураач Л.Намхайцэрэн, Б.Содном, Гавъяат зоотехникч Т.Аюурзана, Минералогийн доктор Ж.Дүгэрсүрэн, химич н.Цэвээн, хөрс судлаач н.Санжаа гээд манай алтан үеийн сэхээтнүүд төрсөн. Л.Намхайцэрэн гуай гэхэд манай анхны гүүрнүүдийг хийсэн хүн юм билээ. Та ч хожим 1979 онд Герман (БНАГУ) улсыг зорьсон байх аа? Аав чинь хавчлага, шахалтад байж байгаад сайдын ажлаа өгчихсөн байсан. Бас элдэв юм бодсон хүүхэд яваа биз?

-Тэгэлгүй яах вэ. Аав нэлээн хүнд шахаанд орчихсон үе нь таарсан л даа. Ялангуяа эрэгтэй хүүхэд чинь аавыгаа өмөөрөмтгий шүү дээ. Аавыг яагаад ажлаас нь зайлуулсан юм бэ гэж бодож байсан. Хүн чинь гэр орондоо яг дотоод үнэнээ л хэлдэг шүү дээ. Бүх юмыг феодалын гээд уруу нь харуулчихсан үед ямар юмыг нь үндэсний уламжлал гэж авч үлдэх вэ? Соёл урлаг, зан заншлаа уламжилж байж л үндэстэн хөгжлийнхөө хөрсийг бий болгож дэвшинэ шүү дээ. Гадны бүх юмыг байгаагаар нь хуулбарлаад байвал Монгол гэсэн оюуны дархлаа нь алга болчихно. Аав үүний төлөө л тэмцэж ад үзэгдэж байсан юм билээ. Оюуны соёл, үндэсний соёл уламжлал, шашин шүтлэг, хүний нийгмийн харилцааны соёл агуу юм гэдгийг ойлгуулахын төлөө байнга явсан. Тэрийг нь нөгөө нийгэм нь үл ойшоодог, үгүйсгэдэгт их дургүйцдэг байсан. Хэдийгээр зүүн Герман социалист орны тоонд ордог байсан ч харьцангуйгаар түүх соёлоо үгүйсгэдэггүй, ёс заншлаа дээдэлдэг байсан. Эртний түүх дурсгалдаа их хүндэтгэлтэй бишрэлтэй ханддаг. Ард нийтээрээ нэг их улаан туг бариад, хэт хувьсгалжсан юм яриад байхгүй. Улаан хувьсгалжаад байдаггүй байсан. Гитлерийн үедээ жаахан шүүмжлэлттэй ханддаг. Бусад үеэ шүтдэг. Манайхан шиг Чингис гэхээр л чичлээд байдаггүй тийм байсан.

-Октябрийн гэгддэг улаан хувьсгал Монгол, Казах, Киргиз, Туркмен гэдэг ч юм уу Дорны зуунаар хоцрогдсон улс орнуудад ямар нэгэн үр ашиг өгсөн үү? Эсвэл өгөөгүй тэр чигээрээ гай болсон уу гэдэг ч юм уу. Та юу гэж дүгнэдэг вэ? Мэдээж хэрэг Европын Герман, Чех, Унгар, Латви, Литва, Эстони гээд орнуудад хөгжилд нь өөрөөр сөргөөр нөлөөлсөн гэж үздэг юм шиг.

-Тэр дэглэм ашиг тусаа өгсөн тал бий. Бидэнд бол сонголт байгаагүй. Хаана бидний тусгаар тогтнолыг хамгаалж хүлээн зөвшөөрч байна. Тэрэнд бол бид ямар ч эргэлзээгүйгээр хандахаас өөр арга байгаагүй. Орос улс иргэний дайн, октябрийн хувьсгал гээд аймаар юмыг туулж гарч ирэв. Тэгээд ард түмнүүдийн үндэснийх нь учрыг олж яаж нэгтгэж ЗХУ-ыг байгуулав. Тэр улс нь шинжлэх ухаан, нийгмийн амьдрал гээд олон юманд үсрэлт хийсэн тэрийг нь үгүйсгэх аргагүй. Тэрнээс Монголд эерэгээр нөлөөлсөн юм их бий. Эрүүл мэнд, ахуйн соёл, техник, технологи гээд бий бий. Хамгийн гол нь тусгаар тогтнолоо дэлхийд зөвшөөрүүлэхэд ЗХУ-ын нөлөө асар их. Үүний төлөөсөө ч бид аймшигтайгаар төлсөндөө. Аав маань Монголын нэрийг олон улсад гаргахыг их хичээдэг байжээ. Үүний нэг тод жишээ Олон улсын Монгол судлалын холбоог хориод жил тэргүүлсэн. Юу ч үгүй байхаас нь байгуулаад авч явсан. Б.Ринчен гуай гээд хэдэн хүмүүстэй нийлж анх сэдсэн юм билээ. Ардчилсан хувьсгалын өмнө энэ байгуулсан байгууллагыг нь ааваас булааж авсан даа. Ер нь бол том утгаараа Монгол, Зөвлөлтийн ард түмнүүдийн хоорондын найрамдалт харилцаа гэдэг их юм өгсөн. Тэр Зөвлөлтийн олон үндэстний олсон ололт, соёл урлаг, гоозүйн ойлголтыг Монголд оруулж ирж үндэснийхээ юмтай сүлж хөгжүүлэх үү гэдэг бол ямар ч үзэл суртал, хэт хувьсгалжиж хэнхэглэхээс хамаагүй ариун, дээгүүр зүйл. Үндэсний юм маань ч энэ тэжээлээр бас баяжиж товойж гарч ирсэн.

-Эргээд таны Германд сурч байсан үе рүү очьё. Залуу хүүхэд гэнэт тийм чөлөөтэй газар очихоор хөл алддаг тал бий. Тийм юм Танд тохиолдов уу?

-Хөл алдах нь ч хаашаа юм. (инээв.) Ямар ч гэсэн очоод өөрийн гэсэн өрөөтэй болоод, тэндээ зурагт үзээд л. Олон хүүхэдтэй айлын хүүхдэд Монголд ямар өөрийн гэсэн өрөө, тэр тусмаа өөрийн зурагт байх биш. (инээв.) Олон сувгаар янз бүрийн нэвтрүүлэг үзээд л. Ардчилсан Германд ХБНГУ-ын “барууны” сувгууд гардаг байлаа. Улс нь албан ёсоор хорьдог ч практик амьдрал дээр хэн ч хорьж чаддаггүй суваг. Нэмэлт антенн залгаад л үзчихдэг байв. Тэрийг үзэхээр бас л Д.Нацагдоржийн “Хуучин хүү” өгүүллэгт гардаг шиг “Тэнгэрийн хаяанаас цааш газар байдгийг мэдэж, таван далай дөрвөн тивийг танин шинэ ертөнц дээр хамт явах замыг нээв” гэдэг шиг л юм болж байгаа юм чинь. (инээв.) Монголд чинь оройн 18.00 цагаас 23.00 цаг хүртэл хэдхэн цаг үндэсний нэвтрүүлэг гардаг, Орбитын нэвтрүүлэг бас цаг хугацаатай гардаг байсан үе шүү дээ. Нэг дэх өдөр үндэсний зурагт нь бас гарахгүй. Ийм орчноос баруун Германы нэвтрүүлэг үздэг болно гэдэг чинь тэнгэр газар шиг ялгаатай шүү дээ. Өөрийн цалин, оюутны тэтгэлгээр давгүй амьдарчихна. Дуртай хоол ундаа авчихна. Бохь зажлаад л. Бохь хүртэл Монголд олддоггүй байсан шүү дээ. Номын сан, дэлгүүрт нь ном сэтгүүл овоолоостой. Эцэг эхийн нөлөөгөөр би чинь номтой л найзалдаг нөхөр байлаа шүү дээ. Ийм улс орон чинь мань мэтдээ диваажин шиг л газар харагдаж байгаа юм чинь. Хагас жил болоод энэ бол байдаг л юм, ирдэг л юм, явдаг л юм гэдэг болж дасч байгаа юм. Герман хүнээс их юм сурсан. Том хүмүүжил олж авсан. Германд төгсөөд ирэхэд хоол унд, хувцас хунар нь нэг их санаанд орохгүй байсан. Зурагт нь, тэрүүгээр гардаг нэвтрүүлэг нь л их санагдана даа. Би нийгмийн зогсонги байдал гэдгийг тэгэхэд л мэдэрсэн шүү дээ. Хэдхэн цагаар зурагт гарна. Гаргадаг юм нь ойролцоо, ойлгомжтой. Анх аравдугаар ангиа төгсөөд явахад зурагтаар юу гарч байсан эргэж ирэхэд яг л тэр юм нь гарч байгаа юм. “Зогсонги байдал” гэдэг надад хийсвэр хол хөндий ойлголт шиг санагддаг байсан. Гэтэл өөрийн эрхгүй бие махбодь, оюун сэтгэлгээрээ “зогсонги байдал” гэдгийг мэдэрсэн. (инээв.) Дөрвөн жилийн дараа эргээд ирэхэд Монголоос өчигдөр яваад эргэж ирсэн юм шиг санагдаж билээ. Их сонин. Нийгмийн амьдралд ямар ч динамик хөдөлгөөн болоогүй юм шиг. Нэг л ширээ бөглөөд суусан хүмүүс, шинэ юм сэтгэж, баялаг бүтээх тухай боддог ч үгүй орчин. Сэтгэвэл шоронд ч орж мэдэхээр орчин яг хэвээр.(инээв.)

-ДӨРВӨН ЖИЛИЙН ДАРАА ЭРГЭЭД ИРЭХЭД МОНГОЛООС ӨЧИГДӨР ЯВААД ЭРГЭЖ ИРСЭН ЮМ ШИГ САНАГДАЖ БИЛЭЭ-

-Аав чинь их өөчлүүлж, хавчигдаж байсан учраас Та бас их мэдрэмтгий байсан байх л даа.

-Түүндээ ч бас биш. Нийгэм тэр аяараа айдас. Бүх юм айдас. Орой үдэш гарахгүй. Үзэж харах юм маш хязгаардмал. Мөрдлөг, мөшгөлөг, хов жив, атаа жөтөө, өөчлөх мушгих маягтай. Аавыг дотных нь шавь хүртэл матсан л байдаг. Тэгээд л нэг тиймэрхүү юман дээр хэрэг нээгээд асууж байцаагаад, лавлаж дуудаад л тамлаад байна. Сүүлдээ аав маань нийгэмдээ өөрчлөлт шинэчлэлтийг хүсч, хүлээж байсан эрдэмтэд, сэхээтнүүдийн хамтаар зориглоод “Сэргэн мандлын нам”-ыг үүсгэн байгуулалцаж байлаа. Аавтай минь хамт энэ намыг байгуулалцаж явсан ардчилсан хувьсгалаас хойшхи анхны Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн гуай гээд энэ түүхийг мэдэх хүмүүс олон. Торгон нарийн мэдрэмжтэй хүний хувьд дэлхийн “улс төрийн цаг агаар” өөрчлөгдөж байгааг мэдрээд удаан хүлээсэн улс орноо сэргээн мандуулах цаг нь ирсэн гэж үзэж байж. Намынхаа мөрийн хөтөлбөр, эмблем, дүрэм журмыг өөрөө чин сэтгэлээсээ гардан оролцож, зүтгэж байсан юм. Намынхаа дэргэд “Тэнгэр” нэртэй сониныг ч санаачлан гаргаж, энэ сонин нэг хэсэгтээ л хурц дайчин өгүүллүүдээрээ олны анхаарлыг татаж байсан гэдэг.

-“Адмон” компанийн захирал Р.Энхбатыг Та танина даа. Тан шиг Германд сургууль төгссөн. Германд үер болсны дараа нэг таарахад: “Би их санаа зовлоо. Миний сурч байсан хот яагаа бол гэж бодлоо. Миний хоёр дахь эх орон шүү дээ, Герман чинь” гэж байж билээ. Танд Герман гэхээр тийм сэтгэгдэл төрдөг үү? Надад ч гэсэн Москва гэхээр Альма-Матер (төрөлх их сургууль.Х.Б) бодогддог шүү.

-Тийм. Ер нь залуу насны мөрөөдөлдөө умбаж явсан цаг хугацаагаа тэнд өнгөрөөсөн болохоор дотно сонсогдоно шүү. Их дотно болчихдог юм. Ойлгомжтой шүү дээ.

-Та Германд очоод герман хэлийг нэлээд сайн сурсан биз?

-Аав дэвтэр нээлгээд яаж хэл сурдаг бүх аргачлалыг зааж өгөөд л үдэж мордуулж байгаа юм чинь. (инээв.) Би орос хэлтэй байсан нь герман хэл сурахад их тус болсон шүү. Наад зах нь орос герман толь хэрэглэчихнэ.

-1998 оны төгсгөлд шиг санагдаж байна. Би Тайваньд олон улсын худалдааны курст азаар хамрагдсан юм. Монгол орчуулагчтай явсан. Тэгэхэд манай парламентын хэдэн гишүүн ирж нэг том гадаад хөрөнгө оруулалтын хурал дээр илтгэл тавьж байсан. Тэгэхэд Таныг нэг нөхөр жаахан герман аялгуутай англиар ярьж байна гэсэн. Би герман байтугай англи ч үгүй хүн юу мэдэх вэ? Сурсан юмыг сураар боохгүй гэдэг шүү дээ асууя гэж бодлоо.

-Тийм байж магадгүй ээ. Англи хэлийг чинь би зурагт үзэж л сурсан хүн шүү дээ. Зарим англи, герман үгнүүд хоорондоо их ойрхон. Тэр үед системтэй сураагүй учраас зарим үгийг тэгж дуудсан байж магадгүй. Дараа нь Америкийн CNN голдуу үзэж хэлээ овоо болгосон. Одоо намайг “Чи америкт сурч байсан уу?” гэж асуудаг гадаад хүн ч таардаг юм шүү.(инээв.) Би чинь тэр үед Америкт очиж ч үзээгүй байсан цаг.

-Хэл гэдэг их сонин юм. Би зүүрмэглэж байтал хүүхэд маань энэтхэг кино үзээд байх шиг, тэгээд сонсоод байсан миний “ойлгохгүй” оросоор ч яриад байх шиг санагдсан. Эртний славян хэл чинь бас тэр зүгээс гаралтай ч юм уу? гэмээр.

-Магадгүй. Евразийн хэлийг чинь индоевропын гэж бүлэглэдэг байх шүү.

-Жишээ нь, “шатар” гэдэг тоглоомын нэр чинь “четыре”-дөрөв гэсэн үгтэй утга, дуудлага дүйдэг гэж дараа нь учир мэдэх хүнээс сонссон. Би бүр хадуураад явчихлаа. Уучлаарай.

-Зүгээр ээ, чөлөөтэй л ярьж байгаа биз дээ. Чиний ярьж байгаа ортой байж магадгүй. Солонгос, Япон хэл чинь Алтай хэлнээс үүсэлтэй гэсэн таамаглал ярьдаг шүү дээ. Чиний яриад байгаа Энэтхэг гээд байгаа маш алсуураа холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ одоогийн Энэтхэг огт биш шүү дээ. Гарал үүслийн юм л яригдаж байгаа байх. Үүнийг тодруулах уу?

-Эргээд үндсэн сэдэв рүүгээ орьё. Та германаас ирээд “зогсонги байдлыг” мэдрээд юу хийв. Ямар ажил эрхлэв?

-Хэрэндээ л шилдэг оюутан байлаа. Ирээд л мундаг ажил хийнэ гэж бодож байлаа. Тэгсэн байдаггүй. (инээв.) Германд манай ангид коммунист залуучууд их сурдаг. Би ч тэрс үзэлтэй юм ярьдаг байв. Эцэг нь хавчлагад байсан хүүхэд шарх авчихсан л байсан биз. Гэтэл түүнийг хувийн хэрэг дээр бичээд хаясан байдаг юм даа. Коммунизм, социализмд тууштай үнэнч хүн биш гээд биччихэж. Дараа нь би түүнийг олж авсан. Гэхдээ тэр нь Монголд, хүний амь амьдралд ямар муугаар нөлөөлөхийг тэд ойлгоогүй л байхгүй юу. Тэнд бол коммунизм социализмд үнэнч биш хүмүүс үзэгдэл шахуу болчихсон байсан л даа. Тэр нь тэдэнд онц нөлөөгүй. Манайх шиг хатуу цээрлүүлэхгүй. Хавчиж гадуурхаж барахаа больчихсон байсан.

-Бараг хашаа давж зугтаагаад л баруунд гарчихна? Хана даваад...гэдэг ч юм уу.

-Манайд бол тийм тодорхойлттой удирдах ажил хийх байтугай аминд хүрэх ч аюултай цаг шүү дээ. Наанадаж л нар харахгүй. 1983 он байсан учраас арай л гайгүй болсон ч коммунизм байгуулна гэдэгтээ гадна талдаа гүн итгэлтэй л байв.

-Хэдий цаг зөөлөрсөн ч МАХН-ын Улс төрийн товчооны гишүүн С.Жалан-Аажав гуай Завханд нутаг заагдсан, ШУА-ийн Ерөнхийлөгч Б.Ширэндэв гуай ажилгүй болж, намаас хөөгдсөн үе шүү дээ.

-Намайг хотод байж болохгүй заавал хөдөө хөөнө гэв. Тэр тусмаа ажилчин ангийн дунд уурхай дээр хүмүүжүүлж, амьдрал үзүүлж ажиллуулна гэдэг юм. Хар-Айраг гэж уурхайд хуваарилна гээд.

-Дорноговьд байдаг билүү?

-Тийм. Тэр үеийн уурхай ч бас шаггүй шүү дээ. Тэгээд аав орос хэлтэй юм, Багануурын уурхайд хуваарилаж өгөөч гэж нэлээн хөөцөлдсөн. Тэгээд нэг юм аавын минь хөөцөлдлөгөө бүтэж Багануурын уурхайгаас хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж байлаа. Тэгж л жинхэнэ хүн боллоо доо. 1984 онд одоо арай гайгүй болсон байх гээд хөөцөлдөж байж хотын ҮЭ-ийн байгууллагад худалдааны үйлдвэрчний нэгдсэн хороонд ажилласан. Тэгтэл удаа ч үгүй Сэлэнгэд барилга дээр ажлуулахаар явуулсан. Хаваржин, зунжин, намаржин барилгачин болов шүү дээ. Гэхдээ тэр ажил нарийндаа надад таалагдсан. Жинхэнэ ажилчин ангийн дунд ажил хийх чинь хөдөө гадаа хоёрын хооронд дарганцар хийснээс хавьгүй дээр санагдсан. Өрлөгчин хийгээд үзнэ гэдэг хийж байгаа юмаа хараад урам авна. Маш зөв хүмүүжүүлсэн шүү. Хөдөлмөр хүнийг хүмүүжүүлнэ гэдэг оргүй хийсвэр үг биш шүү. Тэгтэл нэг жолооч ирээд “Цэдэнбал буулаа” гэдэг байгаа. Тэгэхээр нь “Болж дээ” гэсэн чинь хүмүүс айгаад байгаа юм чинь. Энэ яг шоронд явах юм ярьчихлаа гээд. Уг нь хотод болсон юмыг л тэр жолооч ярьсан байхгүй юу. Тэгсэн хэн ч үнэмшдэггүй. Төдөлгүй хотод ирээд Үйлдвэрчний төв зөвлөлд ажилд орсон. Тэнд соёлын асуудал хариуцсан ажил хэдэн жил хийв. Тэр хооронд гласность, перестройка гарч ирэв. Манайхан түүнийг нь ил тод байдал, өөрчлөн байгуулалт гээд эхэлсэн. Дэглэм зөөлөрсөн. Цагдаж хянадаг хүмүүс ч чих зөөлөнтэй болсон. Тэд маань өөрсдөө ч учраа олохоо байж эхэлсэн байх. (инээв.) 1989-1991 онд Монголын оюутны холбооны орлогч дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажлыг хийж байсан. Тэгээд л 1990 онд хэдэн оюутнаа “уруу татаад” л Ардчилсан хувьсгалд ороод явчихсан даа.

-Олон улсын оюутны холбоо гэж том байгууллага байж. Бүгд Найрамдах Социалист Чехословак улс гэж байхад Прагт төв нь байдаг байж. Оюутан бидний онгоц, галт тэргээр явахад таны нааж өгсөн марк тээврийн тал зардлыг чөлөөлдөг байлаа. (инээлдэв.) Манай оюутны холбооны төлөөлөгч Прагт суудаг байсан шүү.

-Тийм. Одоо энэ Де фактогийн Д.Жаргалсайхан тэнд суудаг төлөөлөгч байсан. Оюутны холбоонд ажиллаж байхдаа олон улсын харилцааг нь хөгжүүлэх гэж чармайсан. Уг нь би багаасаа олон улсын харилцааны хүн больё гэж боддог байсан. Надад тэр хувиар нь олдоогүй. Тэрс үзэлтэй сэхээтний хүүхдийг тийшээ юу гэж явуулах вэ.

-1990 оны хувьсгалын үед ямар нэг хараа хяналтад орж байв уу?

-Орж байсан биз. Гэрийн утсаар л ална хядна гэж заналхийлнэ. Тэгж хүнийг дарамталж шаналгах НАХЯ-ны арга байсан юм билээ. Сүүлдээ утсаа авахаас халширдаг болсон.

-Энэ хувьсгал гараагүй бол Таны хувь заяа хэрхэн шийдэгдэх байсан бол гэж боддог уу?

-Олон нийтийн байгууллага ч юм уу, яам тамгын газар ажиллаад ч юм уу нэг аяыг нь олоод явах л байсан байх даа.(инээв.) Өөр бололцоо байх биш.

-Таны аав А.И.Цэдэнбал-Филатоватай зөрчилддөг байсан гэж сонссон. Монголын соёл, урлагийн ажилд энэ орос авгай их орж байна гэж шүүмжлэлттэй ханддаг байсан гэж сонссон. Аль зэрэг ортой вэ?

-Үгүйсгэхгүй. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн болгохгүй гэсэн талд байсан. Тэр нь ч бас манай аавын ажил амьдралд нөлөөлсөн байж магадгүй. Том жижиггүй л тонголздог байсан шүү дээ, тэр эмэгтэйн өмнө. Аав бол үндэсний соёл урлаг, өнөө ад үзээд байгаа “феодалын” гэх соёл урлагийг нь өмгөөлөгч, хөгжүүлэгч хүн байсан шүү дээ. Ямар л сайн байв гэж. Гэхдээ нэг юм бий...

Дүү маань аавыг нас барснаас хэдэн жилийн дараа Москвагийн Их сургуульд сурч байх үедээ А.И.Цэдэнбал-Филатоватай очиж уулзаж, танилцаж, эргэж тойрон дэмждэг байсан. 1994 онд магистрт сурч байх үедээ юм. Тэгээд нэг удаа Монголын талаар хуучлаж байхдаа асууж л дээ. Таныг манай аавыг хавчиж байсан гэж хүмүүс ярьдаг юм гэхэд Филатова “... Тийм юм байхгүй дээ, ...танайхны зарим хүмүүсийн л хутган үймүүлж байсан асуудал. Танай аавыг би жинхэнэ Монгол сэхээтэн, улс эх орондоо сонгодог урлаг, үндэсний урлагаа дэлгэрүүлэхэд асар их үүрэг гүйцэтгэснийг нь үнэлж явдаг” хэмээн хэлсэн байдаг. Филатова гуайн өөрийнх нь амнаас ийм үгс сонссон юм шүү дүү маань. Тэгэхээр зөрчил бол системдээ л байгаа юм.

-Та дээр зүүн германыхан социализм коммунизм гэдэг нэг л явахаа болчихлоо гэж Таныг сурч байхад мэдрэгддэг байсан гэж байна. Монголд ч гэсэн ялангуяа 1980-аад оны сүүлчээр ийм уур амьсгал орсон. Та үзэл санаагаараа тэрслүү байсан хүн учир элдэв бүлэг, клуб энэ тэрд хамрагдаж байв уу?

-Би оюутны холбооны орлогч дарга болоод Төв хороон дээр дуудагддаг. Бас Засгийн газрын ажилтан албан хаагчидтай уулздаг болсон. Тэр дээд хүрээлэл рүү нь наанаас нь жаахан ойртож эхлэж байна гэхүү дээ. Тэгэхэд бол өөрөөр сэтгэдэг хүмүүс таарч байсан шүү. Хоорондоо санаа бодлоо хуваалцдаг залуучууд байсан. Бүлгэм, клуб байгаагүй. Би хавчигдаж хэлмэгдэж явсан хүний хүүхэд учраас маш болгоомжтой байсан. Анхны 13-т намайг оруулах гээд хүн ирэхэд: “Хөө наадуулын чинь тал нь тагнуул байгаа даа. Тэгж аав ээждээ зовлон хураагаад яах вэ” гэж л байсан. Би тэр систем хэзээ ч тэгж зүгээр байраа тавьж өгөхгүй гэж мэдэж байсан. Заавал хүнээ шургуулсан байж таараа. Би чинь ийм юмыг аавын амьдралын туршлага дээрээс ч мэдэрсэн, гадны элдэв ном хэвлэлээс ч уншчихсан байлаа.

-Социалист Румынд 1989 оны 12 дугаар сарын 25-нд Ерөнхийлөгч, Коммунист намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Н.Чаушескугаа буудаж хороосон нь манай ардчилалын залуучуудад их зориг өгсөн юм биш үү? Та тэр дунд байсан хүний хувьд энийг юу гэж үзэж байна?

-Тэр чинь бидэнд зориг өгсөн гэхээсээ тэр үеийн удирдагчдад айдас өгсөн байхгүй юу. Тэр үеийн л М.Каддафи болно шүү дээ. Хэт чанга байсан дэглэм цаг нь ирэхээр маш амархан нурдаг гэдэг л Н.Чаушескугийн энэ жишээ. Тэр тусмаа ард түмэн нь туйлын ядуу амьдарч байхад удирдагч нь алтан жорлонтой байж болохгүй биз дээ. Аймшиг биз?! Тэр хувьсгал болж байхад БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дарга Д.Содном гуай дөрвөн хүчний төлөөлөгчдийг авч уулзсан шүү дээ. Д.Содном гуай тэр талаар номондоо бичсэн байна билээ. Чи уншаарай. Би тэгэхэд “Та нар тэр ийм сайн зорилго, энэ тэр сайхан, бид зөв зүйтэй гээд яриад яах юм бэ? Ард түмэнд тэр чинь байхгүй шүү. Та нар үнэхээр хүлээн зөвшөөрөхгүй бол тэр Румын, Герман шиг бужигнаад ирвэл яах юм. Тэрийг сонгох уу? Бид ард түмний санаа бодлыг л хэлж байна шүү дээ” гэсэн утгатай үг хэлсэн юм. Түүнд Содном гуай аягүй эвгүйрхэж байсан. Тэгж нарийн сануулсан нь бол тэдэнд болон бидэнд тухайн үед хэрэг болсон л байх гэж боддог юм. Түүнээс хэн нь их ухаан туршлагатай, хэн нь илүү ард түмэнд танигдсан нэр нөлөөтэй вэ тухай ярих юм бол бид нар тэр үед яаж тэднийг гүйцэх юм бэ тийм биз дээ.

-Таны 1990 онд төсөөлж байсан ардчилал Монгол Улсад өнөөдөр яг байна уу? Тэр ардчилал чинь манай хөрсөн дээр ургаж уу?

-Суурь нь бол байна. Илэрхийлэл нь бол хүн болгон ардчилал гэдгийг өөрийнхөөрөө ойлгож байгаа байх. Бид бол бусад ард түмэн олон хүний амь нас гарздаж, дор хаяж 20, 30, 40 жил тэмцэж олж авдаг юмыг богино хугацаанд авчихжээ. Одоо тэрнийхээ төлбөрийг зарим талаараа буцааж төлж байна шүү дээ. Монголчууд феодализмаас капитализмыг алгасч социализм руу орсон төлбөрөө төлсөн. Үүнтэй адил ардчилал гэдэг юм чинь Америкт 200 жил бойжиж бий болсон юмыг бид хоромхон зуур олсон. Европд бол 100 жил хоёр, гурван дайн хийж байж олж авсан зүйл.

-Миний мэдэхээр хамгийн наад талын жишээ Өмнөд Африкийн Н.Мандела хүний эрх, арьс өнгөний үзлийн эсрэг гэхэд 40 жил тэмцэж, тэр дотроо 27 жил шоронд сууж юманд хүрсэн гэдэг ч юм уу...

-Тийм шүү. Бидэнд гадаад нөхцөл байдал гоё таарсан.

-Хувьсгалын тохироо...ч гэдэг юм уу...

-Хэн ч гаднаас нөлөөлж чадаагүй. Дотроо ард түмний хүчтэй дэмжлэгтэй байлаа. Тэгээд Чаушеску шиг болно шүү гэхээр айсан. (инээв.) Тэгээд тэр олон жилийн тэмцлийг ганц өдөр л хийсэн байхгүй юу. Ийм юм чинь мэдээж хэрэг ул мөргүй үлдэхгүй шүү дээ. Буцаж заавал төлбөр нэхнэ.

-Энэ төлбөрийг хэр зэрэг удаан төлөх бол оо?

-Манай ард түмэн орчин нөхцөлдөө дасан зохицох чадвар сайтай. Иймээс бусдаас хамаагүй хурдан зөв замаа олох байх л гэж боддог. Нэг зөв сонголт хийхэд л бүх юм шийдэгдэх бололцоотой. Учир нь чөлөөт ардчилсан сонгуультай болсон шүү дээ.

-Та анхны Улсын бага хурлын гишүүн 53 хүний нэг. Шинэ Үндсэн хуулийг баталсан АИХ-ын 430 депутатын нэг. Ерөнхий сайд байсан Д. Содном гуай ч их ярьдаг юм. Улсын баатар Э.Бат-Үүл ч ярьдаг. Гавьяат холбоочин Д. Гарам-Очир гуай ч их бичиж, санал дэвшүүлдэг. УИХ-ын гишүүн асан Батж.Батбаяр ч ийм санаа хэлж байсан. Таны Үндсэн хууль баталж байсан АИХ, Таны гишүүн нь байсан УБХ шиг хоёр танхимтай парламенттай больё гэж. Энэ санаа ямар санагддаг вэ? Энэ бол нэг талаараа нийт Монголын төлөөллийг хангах үүднээсээ илүү ч юм шиг...

-Би энэ санааг дэмждэггүй. Хувьсгалыг дахих болсон үед энэ хэрэгтэй. Үндсэн хуулиа орвонгоор нь өөрчлөнө гэсэн үг. Түүнээ дагаад маш олон хууль эрх зүйн актыг өөрчлөх болно. Байнгын үйл ажиллагаатай 430 гишүүнтэй “ассамблей” маягтай явна гэвэл бүтэхгүй шүү дээ. Одоо УИХ-ын 76 гишүүнийг чинь олон байна. 76 дарга байна гээд тоог нь цөөлье гээд ад үзээд байгаа биз дээ.

-СУУРЬ НЬ БОЛ БАЙНА, ИЛЭРХИЙЛЭЛ НЬ ХҮН БОЛГОН АРДЧИЛАЛЫГ ӨӨРИЙНХӨӨРӨӨ ОЙЛГОЖ БАЙГАА-

-АИХ-аасаа УБХ шиг байгууллага бүрдүүлье гэсэн санаа юм шиг байгаа юм. Тэр нь байнгын үйл ажиллагаатай. АИХ нь Засгийн газраа бүрдүүлдэг ч юм уу, төсөвөө баталдаг ч юм уу, байнгын бус үйл ажиллагаатай.

-Тэгэхээр ард түмнээсээ шууд сонгогдсон хүмүүс чинь хууль тогтоохгүй, төлөөлөлөөр хууль тогтоох нь байна шүү дээ. Бат-Үүлийг би хувьсгал хийх гээд байна гэж ойлгоод байгаа юм. Болохгүй байна, энэ намгийг цэвэрлэхийн тулд хувьсгал хийе, гудамжинд гараад бие биенээ алья гэвэл дэндүү муухай шүү дээ. Тэгэхээр энэ тогтолцоогоор хувьсгал хийхэд бүтэхгүй юм байна. Иймээс хувьсгал хийдэг АИХ-тай больё гэсэн санаа юм болов уу. 1990 онд ийм л маягаар хувьсгал өрнөсөн шүү дээ. 430 депутат ард түмнээсээ сонгогдоод Үндсэн хуулиа орвонгоороо өөрчилсөн. Хэрвээ энэ УИХ зөв хууль гаргаж чадах юм бол тэр 430 бас хэрэггүй болчихно шүү дээ.

-Та нарын 1990 онд бүрдүүлсэн АИХ хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Уг нь АИХ-ын депутатын тоогоор тэр үеийн МАХН өөрийн Засгийн газраа байгуулах бүрэн эрхийг ард түмнээсээ авчихсан байсан шүү дээ. Энэ зөв байсан уу?

-Зөв өө зөв. Тэр үед үндэсний эвлэрэлд хүрч байж л нийгэм тайвшрах сэтгэл зүйтэй байсан. Ёстой өнөө тохироо нь тийм байсан. Харин 1992 онд Ардчилсан хүчин навс ялагдсан. Тэр үед МАХН хуучнаа санагалзсан, хуучнаа ярьсан тийм л нэг ухралт маягтай болсон шүү дээ. Хуучнаар явья гэхээр ЗХУ нь байхгүй. Тоож байгаа амьтан байхгүй. Тэгэхээр чинь ард түмэн залуу шинэ хүчинд нь өгөөд үзье гээд харна биз дээ.

-1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл ялсан ч дөрвөн Засгийн газрын нүүр үзээд нэг л яваагүй дээ.

-Ардчилсан эвсэл Засгийн газраа солиогүй. Нөгөө тал нь Ардчилсан эвслээр тоглоод хаячихсан байхгүй юу.

-Тоглуулж байна гэдэг чинь бас л тиймхэн шүү.

-Тэр чинь аргагүй шүү дээ. Өмнөх хойдох туршлага сургамж байхгүй хүмүүс. Гудамжнаас орж ирж байгаа юм чинь. Атар газар ирж байгаа залуучууд шиг л нөхөд байсан байхгүй юу. Тэднийг хагалган бутаргах биш дэмжин ажилбал улс эх оронд хэрэгтэй байсан л даа. Хэдэн бурхинууд энд нь ч нэг хагалж өгөөд, тэнд нь ч нэг тэсэлж өгөөд Засгийн газруудыг унагаад байсан. Уг нь зөв юмаа дэмжиж байвал эцэст нь улс орон хожно. Ард түмэн хожно гэсэн ухамсар заримд нь тэр үед ч, одоо ч суугаагүй байна.

-Бид хоёрын яриа нилээдгүй сонирхолтой болсон байх гэж найдаж байна. Энэ яриагаа цааш үргэлжлүүлнэ гэж найдаж байна. Энэ удаа Таны аавын тухай, Таны залуу насны тухай голлож ярив шүү дээ.

-Харин тийм. Аавынхаа тухай ярьсан чинь бүх юмны талаар ярьчихсан юм шиг боллоо. Надад бол таатай л яриа боллоо. Германууд “А гэж хэлсэн бол Б гэж заавал хэл” гэдэг. Энэ нь “Ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал” гэж манайхан ярьдаг шиг ойлголт. Өнөө дуусаагүй яриа гэдэг шиг л боллоо. Чи мартахгүй бол яриагаа үргэлжлүүлж бололгүй яах вэ. (инээв.)