Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард “JCI Монгол” байгууллагын салбар болж батламжлагдсан “JCI Конгресс”-оос зохион байгуулдаг ээлжит уулзалт энэ сарын 17-нд боллоо. Уулзалтын зочноор УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга уригдаж “Хар ба цагаан” сэдвийн хүрээнд залуустай чөлөөтэй ярилцлага өрнүүлсэн юм. Монгол Улсын хөгжил-залуусын оролцооны талаар тэд санал солилцов. Уулзалтад цагаа барьж, хамгийн түрүүнд ирсэн 15 залууд УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгын “Үнэлэгдэх цаг ирнэ” номыг бэлэглэлээ. Уулзалтаас хийсэн тэмдэглэлийг хүргэе.

-JCI Конгресс, Энхбаатар: -Бидний урилгыг хүлээн авч ирсэнд баярлалаа. Эхний асуултыг би тавья. Монгол Улсын хөгжилд залуусын оролцоо ямар байх вэ гэдгээр ярилцлагаа эхэлье.

Өнөөдрийн уулзалт, ярилцлагад урьсанд танай байгууллагад миний зүгээс баярлаж байна. Хөгжил дэвшлийн тухай сонгууль болоогүй үед сонсоод авъя гэсэн учраас бодитой үр дүн гарах байх гэсэн бодол төрлөө.

Энгийн, ярилцлага хэлбэрээр явуулъя гэж бодсон. Залуусын хөгжил дэвшилд оруулах хувь нэмэр бол маш үндэслэлтэй судалгаагаар хийсэн хөгжлийн төслүүдийг өөрсдөө ойлгоод, түүнийг цааш нь дэлгэрүүлэн дэмжиж, түгээх нь үүрэг юм болов уу. Юу гэхээр улстөрчид л сонгуулийн үеэр нэг хөгжил, дэвшлийн тухай ярьдаг, сонгогдоод мартчихдаг.

Бид хөгжил гэдгээ тодорхойлоод, хиймлээр биш бүрэн үндэслэлтэй ойлгоод, итгэл үнэмшилтэй болсон бол цааш нь хүмүүст дуулгаж өөрчилж болно. Сүүлийн үед сошиал медиа их түгээмэл болсон учраас үүнийг ашиглаж болох юм гэж би боддог.

-JCI Конгресс, Энхбаатар: -Залуус маань асуултаа бодож байх зуур дахиад нэг асуулт асууя. Та бол тамирчнаас бизнест, бизнесээс улс төр, нийгэмд манлайлагч болсон. Амжилтыг юу гэж боддог вэ?

/1-р хэсэг/

Амжилт гэдгийг тодорхойлоход хэцүү л дээ. Миний хувьд сүүлд орж ирсэн энэ улс төр гэдэг хамгийн хэцүү нь. Улсаа хөгжүүлэх тухай яриад байгаа мөртлөө хөгжлийн концепцыг дэмжиж ажилладаг нь ховор. Тамирчин байхад 15-16 наснаасаа бөхийн спортоор хичээллээд 20 насандаа амжилт гаргасан.

Зургаан жил спортоор хичээллээд зодог тайлсан. Яагаад гэхээр зах зээлийн нийгэмд шилжээд, ганзагын наймаанд явсан хэрэг. Ерөнхийдөө гадаадын орнуудын хөгжлийг харчихсан учраас улс орноо ингэж хөгжүүлэх нь хэрэгтэй юм гэдгийг ойлгоод, бизнес рүү түрүүлж орсон л доо. Тэр утгаараа жаахан амжилттай явсан юм болов уу гэж боддог. Мөн ардчиллын ач тусыг түрүүлээд хүртсэн учраас тодорхой хэмжээгээр Ардчилсан намыг дэмжиж ирсэн.

Сүүлдээ өөрөө улс төрд орохгүй бол энэ намынхан маань сонгууль болгоноор мөнгө нэхээд байх нь гээд нэр дэвшсэн. Хүссэн хүсээгүй улс төрд орчихсон юм аа. 2004 онд Баянхонгор аймгаас сонгогдоод дөрвөн жил суухдаа юу ч дуугараагүй. Яагаад гэвэл мэдэхгүй салбар учраас жаахан суралцсан хэрэг.

Дараагийн удаа хамтарсан Засгийн газарт Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын яаманд орж ажилласан. 2012 онд дахиад сонгуулиар гараад хөдөө аж ахуй, үйлдвэрийн салбарыг толгойлсон сайд болсон. Сая асуухдаа тамирчин байсан, бизнест орсон, одоо улстөрч байна гэлээ. Эхний хоёр нь бол өөрөө шийдвэр гаргаад явчихдаг учраас амжилт гаргахад хурдтай байсан болов уу гэж боддог. Дараагийнх нь орж ирэхэд нэлээд хүндрэл гарсан.

Энд ихэнх нь аж ахуй эрхэлдэг залуус байгаа болов уу. Үндсэндээ миний ярьж байгаатай санал нэгдэх байх. Улстөрчид ярьж байгаагаа ажил хийлээ гээд ойлгочихдог зовлонтойг харлаа. Энэ бол хувь хүний алдаа биш өнөөгийн улс төрийн гажуудал. Жишээ нь, ОХУ-аас гурил ачуулчихлаа гээд утсаар ярьсанаа ажил гэх. Гэтэл тэр гурил хил даваад, лангуун дээр хүртэл бараг 6-7 сар болдог.

Яг энэ улс төрийн хувьд амжилт гацчихсан. Та нартай уулзаж байхдаа тэр талаар ярьж, хөөрөлдье гэсэн бодол байна. Иймэрхүү төрлийн асуултад хариулахад бэлэн байгаа шүү.

JCI, С.Түмэнгэрэл: -Сайн байна уу?

Сайн, сайн байна уу. Фэйсбүүкээр л харах юм даа.

С.Түмэнгэрэл: -Сайд, дарга болсноос хойш ерөөсөө уулзсангүй. Бизнесмэн байхдаа хоёулаа сайхан тааралддаг байж. Нэг зүйл асууя. Манай “JCI” залуусын ихэнх нь аж ахуй эрхэлдэг. Тэгэхээр улс төрд орох нь дээр үү, бизнесээ эрхэлж байх нь дээр үү гэдгийг хэлээд өгвөл олон хүнд тустай байх. Түүнчлэн улсын хөгжилд бидэн шиг залуус хэрхэн оролцвол болох вэ. Уриалга гаргах уу, төсөл боловсруулах уу, санал солилцооч?

/2-р хэсэг/

Бизнес, улс төр хоёулаа эрсдэлтэй л дээ. Улс төр гэдэг бол дөрвөн жилд нэг удаа сонгуулиар илэрхийлэгддэг, 76 гишүүнээс гадна Засгийн газрын гишүүд бүрдүүлдэг. Тэр дотор орж сонгогдох нь өндөр эрсдэл болов уу. Бизнес нь бас их эрсдэлтэй, ядаж та удирдагч болох ёстой. Аль нэг компанид мэргэжилтэн, менежер байх гэдэг тусдаа асуудал. Тэгэхээр хоёулаа ялгаагүй эрсдэлтэй гэж боддог.

Цаашид юу хийх вэ гэж байна. Миний хувьд гурван удаа УИХ-д сонгогдсон. Эхний удаад суралцаад, хоёрдахь удаад нь азаар гэх юм уу даа, сайд боллоо. Тэгээд бизнес сэтгэлгээгээр Монгол Улсыг ингэж хөгжүүлэх юм байна гэсэн нэлээд хэдэн төсөл хийсэн. Эдгээрт юу орж байна гэхээр авто зам, төмөр зам, хүнсний ногоо, хөдөө аж ахуйн салбар, дунд болон хүнд аж үйлдвэр, барилгын салбар хөгжүүлэх, орон сууцжуулах, дагуул хот төлөвлөх гэсэн бүх салбар хамрагдсан.

Энэ төслүүдэд гардан ажилласан мэргэжилтнүүдээс 30, 30 минутаар илтгэл сонсоод авчихвал гурван сая хүрэхгүй монголчууд бид гурван жилийн дотор хөгжиж болох нь гэдгийг ойлгоно гэж бодож байна. Тэгэхгүй бол одоо төмөр зам бүтэхгүй, Сайншанд бол үлгэр, Шинэ сум чинь ёстой биелэхгүй гэнэ лээ гэсэн ийм зүйл өнөөдөр монголчуудын 80-аас илүү хувьд давамгайлчихсан.

Энд сая үр дүн асууж байна. Яаж үр дүнд хүргэх вэ гэхээр цуврал уулзалтууд хийгээд, түүнд би оролцох биш ажилласан мэргэжилтнүүд ирээд ойлголтуудаа  бүхэл бүтэн болгоод нэгтгэчихнэ.

Одоо зааланд хэдэн зуугаад хүн байна, гэртээ 3-5 хүнтэй амьдардаг гэж бодоход цааш нь түгээхэд дор хаяж 300-500 хүнд хүрнэ. Тэр нь цаашаа нэмэгдэнэ гээд. Хөгжлийнхөө ойлголтыг л хурдасгах гээд байгаа санаа. Тэгэхгүй бол монгол хүнийг юу ч чаддаггүй, архи уудаг, худлаа хэлдэг гэсэн буруу ойлголтоор тархийг нь цэнэглэчихсэн.

Ямар ч урам зориггүй болгоод, бүтэхгүй ээ, худлаа шүү дээ гээд л. Үүнийг л хамтаараа, нийлээд өөрчлөх хэрэгтэй гэж бодоод байгаа юм. Шударга зарчим үйлчилдэг, хуультай салбар нь спорт л байна. Олимпын их спортуудыг яриад байна л даа, үндэсний бөх биш.

Шударга журам нь байгаа учраас ялсан хүн олимп, дэлхийгээс медаль аваад байгаа. Тийм учраас монголд спорт түлхүү хөгжиж байгаа нь анзаарагддаг. Бусад салбар нь хаана байна гэхээр бид олж гаргаад, зоригжуулах хэрэгтэй. Та бүгдийг энэ тал дээр илүү явдаг гэж бодож байна, яваасай ч гэж хүсч байгаа.

Улс орон 15-20 жилдээ яаж хөгжих вэ гэдгийг тодорхойлоогүй учраас тэр хүн боловсрол, мэргэжлийн сонголт хийхэд хэцүү.

-JCI Их хүрээ, Мөнхсай­хан: -Өөрийн бод­дог, харж явдаг зүйлээ хуваалцъя. Хөгжингүй орныг харахаар 10 хүний 7-8 нь гар хөдөлгөж харагддаг. Харин манай залуусын хувьд нэг юм эхлүүлээд, гар бие оролцоод дуусгах нь бага юм шиг санагддаг. Угаасаа ийм юм уу гэхээр гадаадад очоод биеийн хүчний болон бусад ажлыг давгүй хийгээд байдаг. Тэгэхээр хөдөлмөрлөх бүрэн боломжтой байгаа нь харагддаг.

Манай залуус гадаадад очихоороо ажиллаад, Монголд ирэхээрээ юу ч хийдэггүй гэх шүүмжлэл их бий. Яагаад ингэдэг гэхээр Монгол Улсын Засгийн газар, УИХ хөгжлийн бодлого, том концепцоо тодорхой болгоогүй. Улс орон 15-20 жилдээ яаж хөгжих вэ гэдгийг тодорхойлоогүй учраас тэр хүн боловсрол, мэргэжлийн сонголт хийхэд хэцүү.

Юу гэж хэлэх гээд байна гэхээр аж үйлдвэрийн салбарт төмөрлөг ийм, зэснийх тийм, алтных ингэнэ гээд нөөцийн дагуу төлөвлөгөө гаргачихвал хүмүүс түүний дагуу мэргэжил эзэмшинэ, гэр бүл төлөвлөнө шүү дээ. Хөгжлийн бодлого маань УИХ, Засгийн газрын дөрвөн жилийн циклиэр тодорхойлогдохоор хүмүүс өөрийгөө бэлдэж чаддаггүй. Жасрай гуай, Бямбасүрэн гуайн Засгийн газрын үед хүнд, хэцүү байсан нь үнэн.

2000 оноос хойших Засгийн газар цэгцтэй бодлогоо гаргачих ёстой байсан юм шиг санагддаг. Нэгэнт бодлого тодорхой бол энэ салбараа ирэх 20 жил ингэж хөгжүүлэх юм байна гэдэг нь гарчихаар түүний дагуу гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Түүгээр нь монголчууд боловсон хүчнээ бэлтгэнэ шүү дээ. Энд хүүхэдтэй хүн олон байгаа байх, хүүхдээ хэн болгох вэ гэдгээ мэдэхгүй сууна.

Монгол Улсын хөгжил хаашаа явахыг мэддэг бол хүүхдийнхээ ирээдүйг баталгаатай байлгахын тулд мэргэжлийг нь эртнээс сонгож, сургана. Тэгэхээр урт удаан баримтлах бодлогогүй болчихоор гэр бүлээс эхлээд салбарын бодлогууд байхгүй болчихоод байгаа юм. Хөгжлийн бодлоготой болчихвол дөрвөн жилээр дарга, сайд нар сонгогдож л байг бидний хийх ажил тодорхой.

Шинэ сайд гарч ирээд “Миний бодлоор бол” гээд өөр тийшээ далийгаад явчихдаггүй байх систем бүрдүүлэх ёстой гэсэн юм.

1990 оныг санаж байгаа байх, анх ганзагын наймаанд явж байсан үе. Хятадад бид шинель, гитар, 69 зардаг байсан, бугуйн цаг, дуран гээд бүх юмыг зардаг, хятадууд бүгдийг нь авдаг байлаа. Ногоон хувцастай, дугуй унасан хүмүүс. Энд би бүр 13 дугаар зуун, манай эриний өмнөх үе биш 1990 оныг ярьж байна. Орост яадаг байсан гэхээр маш замбараагүй.

Хятадаас ямар ч хамаагүй бараа аваачихаад 20-30 таксины жолооч бидэнд ёсолж, мөргөх нь холгүй Улаан талбай дээр тоо ёсоор бараа авчираад, тоогоор нь зарчихдаг байлаа. Тэгээд бид Украин буудлыг жилээр нь түрээслээд авчихсан байх жишээтэй. Биднээр тэжээлгэж байсан байхгүй юу. Тэнд одоогийн Нарантуул шиг зах байлаа. Бид 1990 онд нэг гараанаас гарсан.

Хятад бол намын систем, нийгмээ өөрчлөхгүйгээр зах зээл рүү ороод 25 жил боллоо. Орос болохоор нийгмээ тэр чигээр нь өөрчлөөд, улс нь задраад зах зээл рүү орсон. Өнөөдөр хоёр хөршийн айлчлалын үеэр манайх ямар байдалтай сууж байгааг харлаа. Нөгөө л гуйдаг, гуйланчлалын зарчим, худлаа хэлэх, дээрэм маягтай.

Хятадууд тэдийг өгнө гэнэ ээ, оросуудтай үүнийг давуулж өгөх тухай л ярина шүү гээд. Тэгээд дугуй унаад явж байсан хятадууд 2008 онд зуны олимп авчихлаа. Дэлхийн эдийн засагт нөлөөлж, Африкаас өгсүүлээд бүх тивд зээл өгөөд эхэлсэн. Америкийн Засгийн газрын бондын тодорхой хувийг авчихсан.

Орос яаж байна, сая өвлийн олимп хийж чадлаа. Бас хүчирхэг орон гэдгээ харуулж, 2000 оноос хойш эдийн засаг, улс орноо босгоод ирсэн шүү дээ. Бид яасан гэхээр дэлхийд байхгүй бүх баялагтай, газар нутаг том, мал 60 сая хүрчихсэн. Зүйрлээд ярихад хятадууд дугуйтай, монгол морьтой, оросууд ладатай нэг зэрэг зах зээлд шилжсэн.

Бид өнөөдөр морио ломбарданд тавьчихсан, Дондог шиг эмээлээ үүрээд “Морьтой ч болоосой” гээд явж байгаа юм. Өнөөдөр бид 25-хан жилээр эргэж дүгнэхэд ийм байгаа нь бодлого гэдгээ Улсын Их хурлаар батлаагүй, дөрвөн жил тутамд шинэ хүн руль/жолооны хүрд/ дээр суудаг.

Дөрвөн жил явсан машиныг гэнэт зогсоосноо шинэ хүн буруу явж байжээ, буцна аа гэдэг. 25 жил буруу, зөрүү явсан бензиний зардлыг аж ахуйн нэгжүүд, иргэдийн татвараар төлдөг. Сая болсон айлчлалаар л жишээлж яриад байна. Тэд ирээд биднийг “Сэргэлэн бацаан шүү” гэх гээд байгаа юм уу, юу ч юм. Эндээс бид дүгнэх ёстой. Худлаа ярьдаг, хэлсэндээ байдаггүй сэтгэлгээнээсээ татгалзах хэрэгтэй. Яриа хэлэлцээнээс транзит тээвэр нь байж болох юм. Харин тэр газ, түлшний хоолой гэдэг бүтэхгүй.

Түмэнгэрэл бид хоёр бизнес хийхдээ дундаа найдваргүй нөхрөөр зуучлуулахгүй шүү дээ. Дөнгөж сая газын асуудлаар Европын холбоо, Украины асуудал сөхөгдсөн. Тэгэхэд л эндээ газ ярьсаар л суусан. Энэ ямар сэтгэлгээ вэ гэхээр газ тавиулна, тэгэхээр нь мордож суучихаад үүнийхээ үнийг бууруулахгүй бол явуулахгүй, ингэхгүй бол тэгнэ гээд л.

Ийм юмыг бүтээлч сэтгэхүй гэдэггүй шүү дээ. Бид үүн дээр л нэгдмээр байдаг. Ялангуяа 85 оноос хойш төрсөн буюу нийгэм шилжих үед 5-10 настай байсан одоогийн залуус нэгдээсэй гэж хүсдэг. Яагаад гэхээр энэ хүмүүс Монголын нийгмийн хэлмэгдсэн үе болчихоод байгаа юм. Үүнтэй санал нийлэх үү?

-Нийлнэ ээ...

1990 онд зах зээлийн нийгэмд шилжихэд өмчлөлийн асуудал өөрчлөгдөөд, хувьчлал явагдсан. Малчид малаа авсан, орон сууц гээд хүн бүрт хүртэх зүйл очсон. Гэтэл сая хэлсэн 80, 85, 90, 95 онд төрсөн залуус өнөөдөр яаж орон сууцтай болох вэ гэдгээс эхлээд асуудал үүсдэг. Тэгж байгаа юу, үгүй юу? Эсвэл бүгдээрээ орон сууцтай болчихсон уу?

-...

-Тэгэхээр манайхан яадаг гэхээр нөгөөх нь хүү юм уу, охин дагуулаад ирэнгүүт өөрийнхөө байрыг өгдөг. Эсвэл нэг өрөөндөө оруулчихна. Ингэхээр асуудал ундарна. Энэ 25-35 настай залуус яах вэ гэхээр нийгэм рүүгээ арай идэвхтэй хандаад, миний яриад байгаа бүтэц бий болгохын төлөө арай идэвхтэй баймаар юм уу гэж боддог.

Миний ярьж байгаатай санал нэгдэх үү? Хамгийн наад зах нь 25-35 настай залуус гэр бүлтэй болдог, миний үед л тийм байсан. Хайр сэтгэлтэй учирдаг. Гэр бүлийн хамгийн том асуудал юу вэ?

-Орон сууц, гэр орон.

Овоохойны асуудал. Овоохойтой болоод авахад шал өөр шүү дээ. Түүний тулд ажилтай болох хэрэгтэй. Ямар ажил хийх вэ гэхээр өнөөх нь урт удаан хугацаанд ажиллах уу, яах вэ. Өнөөдөр ихэнх хүүхэд гадаадад, Америкт, Англид суралцах боломжгүй байгаа. Тэгэхээр өнөөх л эдийн засагч гэдэг “бүрхэг” мэргэжил, хуульч гээд мэргэжил байх шиг.

Тэгээд сэтгүүлчийн анги гэж байна уу. Ийм мэргэжлүүд өнөөдөр тодорхой зах зээлд очоод ханачихдаг учраас нийгэмд хэрэглээ нь багасчихсан. Жишээ нь, нэг компани нэг л хуульч авна, эсвэл гурван компани дундаа цагаар ажиллуулна.

Энэ надад ажиглагдсан зүйл л дээ. Тэгэхээр ажлын байргүй залууд орон байртай болох асуудал алсраад холдчихно. Эсвэл дэлхийн аварга, олимпын аварга болж нэг байртай болох юм. Гэвч тэр нь маш хэцүү. Жилд юм уу дөрвөн жилд нэг удаа хүч үзнэ. Тэнд 2000 хүн хичээллэж байж 20 нь шигшээд орно, 20-иос ганц хүн л юм “зулгаана” биз дээ.

Миний л хувьд хамгийн хэцүү асуудал нь орон сууц л байсан, одоо тийм л байгаа болов уу гэж бодож байна. Хоёр дахь асуудал нь автобусанд чихцэлдэж явах. Түүнийг хурдан шийдсэн, юу гэхээр юм оёод зах дээр зарчихаад таксиддаг байсан.

Дүрслэх урлагийн сургуулийн гэрийн даалгавар дандаа планшет дээр зурдаг, түүнийгээ гэртээ аваачаад хийхээр автобусанд бариад орно гэдэг тодорхой хэмжээний “там” байсан юм. Зургаан цагт босч, хоёр автобус дамжиж явдаг. Тэгэхээр үүний л адилаар залуус эрмэлзэлтэй байгаа болов уу гэж бодож яриад байна. Орон сууц нэгдүгээр асуудал гэж бодоод байгаа зөв үү?

JCI, Түмэнгэрэл: -Компанийн захирал болно гэж боддог байх.

Компанийн захирал чинь тийм амар ажил биш шүү дээ. Маш олон хүний цалинг сард хоёр удаа тавина, татвар төлнө. Хүний зовлон ойлгодог болно. Олон хүн өөр өөрийн асуудалтай, аав ээж нь өвдөнө гэдэг ч юм уу, үхэл зовлон учирна.

Үүнийг даах чадал гэдэг бас хэцүү шүү. Тэгэ­хээр сайн мэргэжилтэн байхын тулд Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо урт хуга­цаанд тодорхой болгох ёстой. Хө­дөө аж ахуйгаа яах юм, хүнсээ яах билээ, малаас гаралтай түүхий эд, газрын баялгаа... Бид бүгдээрээ сон­гогч байх уу гэсэн ийм л бодолтой байна.

-Хөгжлийн бодлогыг урт удаан байлгахын тулд системээ өөрчлөх үү, яах вэ?

Эвлэлдэн нэгдэх, тэгээд сонгуулиар ярьсан зүйлийг бүгдийг нь сэдрээж ярьж байх.

-Нэг мөр сонгуулиа 15 жил болгочихмоор юм биш үү?

Болохгүй л дээ. Тэгэхээр хаанчлал үүсээд...

-Бодлогоо уламжлал болгоод авч явдаг тийм тогтолцоог яаж бүрдүүлэх юм бэ?

Үндсэн хуульд заасны дагуу УИХ-аар Монгол Улсын хөгжлийн бодлогоо урт хугацаанд баталчихмаар байгаа юм. Сая хэлсэн хэдхэн салбар л байна шүү дээ. Бид гурван сая хүрэхгүй цөөхөн учраас нэхэл маш бага. Ийм нэхэл багатай улс дэлхий дээр бараг байхгүй. Манайд шашны маргаан гэх том зүйл алга, энэ чинь үндэстэн болгоны толгойны өвчин.

Нөгөөтэйгүүр, бид цэрэг армидаа үндэснийхээ хөрөнгийн тодорхой хувийг тусгадаггүй. Яагаад гэвэл хоёр хил дээр  хоёр том улс байрлаж байна. Өнөөдөр хилийн цэрэг тэмээтэй явсан ч болоод л байгаа юм. Ийм том хоёр асуудалд төсвийн зарлагагүй улс чинь дороо л хөгжих ёстой гэж дотроо боддог. Яахав бизнес сэтгэлгээгээр яриад л байгаа юм.

УИХ-ын шийдвэр чинь хууль болоод гарна шүү дээ. Өнөөдөр хүртэл бид яаж буруу явсан гэхээр бүс нутгийн хөгжил гэж буруу явсан, жижиг, дунд үйлдвэр хөгжүүлнэ гэж буруу явсан. Яагаад гэхээр ЖДҮ чинь том аж үйлдвэр бий болсны дараа тэндээс гарах янз бүрийн түүхий эд түшиглээд хөгждөг.

Тэгэхгүйгээр бид 10 ширхэг углааш, малгай хийлээ ч Эрээнд сая саяар үйлдвэрлэдэг өртөгтэй зах зээл дээр өрсөлдөж чадахгүй. Сая бид Сайншандын аж үйлдвэрийн цогцолбор дээр ажиллаж байхдаа үүнийг анзаарсан. Сайншандад хоёрхон үйлдвэр барихад түүнийг тойрсон 200 жижиг үйлдвэрийн түүхий эд гарч ирж байна. Түүхий эд дотооддоо байснаар бид үйлдвэрлэнэ, үйлдвэрлэл эхлэнгүүт хил дээрээ тодорхой хэмжээний татвар тавина гээд.

Уг нь 10 орчим салбараа оруулаад бодлогоо гаргачихаад үе үеийн Засгийн газар үүнийг хэрэгжүүлж ажиллана гээд хуульчлах хэрэгтэй. Дараагийн Засгийн газрын толгой нь эргэсэн нөхөр гарч ирээд дураараа яваад байхгүй л гэсэн санаа. Миний хамгийн их харамсдаг юм бол хамтарсан Засгийн газрын тэргүүн Сү.Батболд гэдэг хүн энэ том хөгжлийн концепцыг явуулахын төлөө нэг ч оролдлого хийгээгүй байхгүй юу. Бизнес хийж байсан уу, хийж байсан.

Баян хүн мөн үү, мөн. Улстөрч болсон уу, болсон. Асуудалд ингэж тодорхой нэртэй устай ярьж байхгүй бол шүүмжлэл маань агаарт цацсан юм шиг болчихоод байна. Өнөөдөр манай монголчууд гадаад руу харьцангуй их явдаг болж, энэ танхимд Сингапур явж үзээгүй хүн бараг байхгүй болов уу.

Тэр газаргүй орон яаж хөгжсөн. Далай дээр байшин бариад, бүр “тодроод” гурван өндөр барилгын дээр дахиад завь шиг газар бариад буудал байгуулчихаж байна. Тэгэхээр бид өнөөдөр өөрсдөө хөгжлийн...

Юу ч гэмээр юм бэ дээ, нийгмийнхээ гологдсон бүтэц болохгүйн тулд эвлэлдэн нэгдээд, шийдвэр гаргаж буй улстөрчдөө илээр, тодоор шахдаг болох хэрэгтэй юм болов уу гэж боддог. Үүний төлөө бид заавал Сүхбаатарын талбай дээр очиж жагсах биш сошиал медиа буюу бусад зүйл нэлээд хүчтэй гарчихлаа шүү дээ.

JCI Найрамдал, Батжаргал: -Таны ярьсан санаан дунд хөгжлийн бодлогоо тодорхойлоод, залуус итгэл үнэмшлээ олж, эвлэлдэн нэгдэх ёстой гэлээ. Энэ бүгдэд УИХ-ын гишүүний хувьд таны оролцоо, чин хүсэл юу бол. Бид хэрхэн эвлэлдэн нэгдэх талаар зөвлөгөө өгөөч?

Би ч зөвлөөд сүйд болох нь юу юм. Монгол Улсыг яаж хөгжүүлэх вэ гэдгийг хоёр удаа сайд болохдоо өөрийн багтай хамтраад хөгжлийн бодлогууд гаргасан. Тэр багийн нэг гишүүн Батзаяа энд сууж байна. Зам, тээврийн яаманд хамт байсан, дэд бүтцийн асуудалд оролцсон. Энэ бүгдийг хүмүүс өөрийн болтол ойлгоод авчихмаар санагддаг. Яагаад гэвэл энэ бол та бидний ирээдүй юм.

Хэрэв үүнийг баталчихвал гадаадын хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой, итгэлтэй болно. Нөгөө талаар манай боловсон хүчний бодлогын хандлага тогтоно. Тэгэхээр та нар хэрэв цаг байдаг бол иймэрхүү уулзалтуудаа үргэлжлүүлээд түрүүн хэлсэн шиг хөгжлийн бодлогоо гаргасан техник, эдийн засгийн үндэслэл буюу судалгааг 30, 30 минутаар сонсмоор санагддаг.

Яагаад би өнөөдөр бухимдаж Засгийн газраас гарсан гэхээр өөрийгөө илэрхийлж байгаа санаа. Монгол Улсын хөгжлийн бодлого гэдэг юм гаргачихаад байхад Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд нь авч хэлэлцэхгүй байгаа учраас түүнийг эсэргүүцэж Засгаас гарлаа. Үүнийг олон нийтэд ойлгуулъя гэсэн.

Тэгэхгүй бол дөрвөн жилээр сонгогдож, нэр дэвшиж буй хүн бүрт хууртагдаад л яваад байна. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд урд хөрш зуны олимп авчихлаа, хойд хөрш өвлийн олимп зохион байгууллаа гээд. Бодлого нь тодорхой байна, ийм л зүйл хүсмээр байна.

Нийгмийг өөрчилдөг давхарга бол 25, 30, 35 орчим насны залуус юм. Улс төрийн гэх юм уу даа, тэр цикль 25 жилээр явдаг гэнэ. Яагаад гэхээр энэ хүмүүс ардаа татлаа түтлээ бага, зоримог байдаг. Түүнээс дээш настай бол гэр бүлтэй, хүүхэдтэй болоод эрсдэл өндөр болчихдог. Тэгэхээр 1990 оны залуус буюу Элбэгээ, Бат-Үүл нар чинь үндсэндээ л 25-30 настай байсан шүү дээ.

 Шинэ үе өнөөдөр ирчихээд байгаа хэрэг. Энэ циклиэ дагаад хүссэн хүсээгүй залуус гараад ирэх болчихсон.

Эрсдэлээ өөрсдөө хариуцаад эр зоригтой байсан улс. Эдний өмнөх үе гэхээр Лоохууз, Төмөр-Очир гээд залуус. Түүнээс өмнө 1930-аад оны Нацагдорж тэргүүтэй шинэ үе байсан. Одоо та нарын дундаж нас 30 орчим байна уу. Шинэ үе өнөөдөр ирчихээд байгаа хэрэг. Энэ циклиэ дагаад хүссэн хүсээгүй залуус гараад ирэх болчихсон.

Тэд хөгжлийн бодлогоо ярьдаг, хэлдэг, дуу хоолой болох ёстой гээд байгаа юм. Ийм л зүйлийг хэлэх гэх үү, зөвлөх гэдэг юм уу дуугарахгүй бол бид дөрвөн жил тутам хууртагдаад л сууна. Би өөрөө тэдний нэг нь боловч Засгаас гарч өөрөөрөө эсэргүүцсэн. Тийм бодлого батлахгүй бол дөрөв, дөрвөн жилээр хуураад байх нь. Хууртагдаж байгаа хүмүүс ямар байх ёстой вэ.

-Тэнэг...

-Тэнэг байх ёстой, ядуу байх ёстой. Өлсгөлөн байх ёстой. Тийм хүн яадаг вэ, ходоодоороо сонгууль өгдөг. Хэрэв энэ хүмүүс боловсролтой болоод, хо­доод нь дүүрээд ирвэл сонгуульд са­нал өгөхдөө “олон долоон” юм ярина. Тэр чинь хууртагдахгүй гэсэн үг мөн биз дээ. Тийм учраас л нийгмийн энэ гажуудлыг эвдэх ёстой юм болов уу гэж бодож яваагаа л яриад байна. Шүүм­жилж асуувал их зүгээр шүү. Өөрийн чинь яриад байгаа зүйлтэй са­­наа нийлэхгүй нь ээ, энэ бол худлаа гээд л...

JCI Хүрээ, Баялагмаа: -Та ЖДҮ-ийг буруу байсан гэлээ. Манай улс ЖДҮ-ийг ингэж хөгжүүлье гэх төлөвлөгөө гарсан байдаг уу. Манай улс үйлдвэрлэгч биш хэрэглэгч шүү дээ, үүнийг өөрчлөх ёстой юу? Мөн Солонгосын жишээг харахад Самсунг, ЭлЖи, Хьюндэй гээд том компаниудаа дэмжээд гаргаж ирсэн, манай улсад ийм боломж бий юу?

Компаниудыг дэмжихээс өмнө Монголын эдийн засаг юун дээр тулгуурлаж хөгжих ёстой вэ гэдэг концепцоо судалгааны дагуу гаргах ёстой. Түүний дараа ямар салбар, чиглэлд ямар хүмүүсээ дэмжвэл болох вэ гэдгээ гаргаж ирнэ. Гэтэл одоо энэ манай намыг дэмжсэн компани учраас татварын хөнгөлөлт олгоё гэдэг.

Айл гэр бүл хүртэл хөгжлийн бодлогоо тодорхойлдог шүү дээ. Манайх гурван хүүхэдтэй болно, хоёр охин, нэг хүү бол ингэнэ. Гурван хүү гарчихлаа, нэгийг нь бөх, нөгөөг нь хуульч, үлдсэнийг нь гадаадад сургая гээд. Малчин айл хүртэл ийм төлөвлөлт гаргадаг болчихлоо. Тэгэхээр манай улс өөрийн хөгжлийн концепцгүй байгаа тохиолдолд ямар компанийг дэмжих нь тодорхойгүй.

Нөгөө талдаа бид хэрэглэгч байна гэдэг улс төр, геополитикийн хувьд ийм байлгах нөхцөл бүрдүүлчихсэн юм. Юу гэхээр ОХУ визтэй байхад Хятад визгүй боллоо. 

Тэрбум хүний зах зээлийн бараа ямар ч тохиолдолд хямдхан байх учир өөрөө үйлдвэрлэхээс импортлоод авах нь илүү ашигтай. Энэ нь яваандаа 25 жилийн дотор хэрэглээний эдийн засаг бий болгочихсон. Тэгэхээр манайх ийм газрын баялагтай орон, тэдгээрийг нэг дор төвлөрүүлээд, түүнээс гарах түүхий эдээр нь оо, савангаа хийж болно. Тэнд химийн маш том аж үйлдвэрийн цогцолбор босох юм.

Харамсалтай нь, үүнийг яриад явахаар хүн бүр “мөрөөдөл” гэх юм уу “Баттулгын бизнес” гэж хараад зогсоочихсон. Тэгэхээр том аж үйлдвэрээс салбарлаад түүхий эдээ дагаж жижиг, дунд үйлдвэр хөгждөг гэдгийг ойлгоцгооё. Өөрсдөө түүхий эдтэй байхаар өртөг хямдарна. Хямд өртөгтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр импортын лангуун дээрх барааг цохино л гэж хараад байгаа юм.

“Эрдэнэт” үйлдвэр 1980-аад онд ашиглалтад орсон. Энэ зэсийн баяжмалын үйлдвэрийн ашгийг одоо хэдэн үеэрээ л идэж байна шүү дээ. Аж үйлдвэрийн ашиг тусыг аль 1970-аад оноос л ухаарсан. Харамсалтай нь, дарга болсон хүмүүс өнөөх зэсийн квот дээр суудаг. Манай улс юм үйлдвэрлэдэг байсан уу гэвэл тийм. 1930-40 онд аж үйлдвэрийн комбинат гэдэг юм байгуулж эхэлсэн.

Хэдийгээр өнөөдөр технологи нь хоцрогдсон ч комбинат гэдэг юмаа барьчихаж дөнгөсөн. Тэр үед нэг, хоёр, гурав, дөрөв, тавдугаар таван жил гэж үндсэндээ 25 жилийн төлөвлөгөө гаргаж ажилласан шүү дээ. Эхлээд ноосоо угаадаг болчихъё, угаасныгаа дараа нь боловсруулна, тэгээд эсгий гутал хийнэ гэх жишээтэй.

Тэгэхээр өмнө нь ийм туршлага хэрэгжүүлж, амжилтад хүрч чадаж байсан Монгол Улс одоо технологи хөгжсөн, дэлхийн зах зээлд нээлттэй энэ цаг үед яагаад аж үйлдвэртэй болж чаддаггүй юм бэ. Хамгийн гол нь, түрүүн хэлсэн шиг 25 жилийн төлөвлөгөөгөө УИХ-аар баталчих хэрэгтэй.

Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд урд хөрш зуны олимп авчихлаа, хойд хөрш өвлийн олимп зохион байгууллаа гээд. Бодлого нь тодорхой байна, ийм л зүйл хүсмээр байна.

JCI Улаанбаатар, Бат-Эрдэнэ: -Таны яриатай санал нийлж байна. Одоо залуусын оролцоо гэхээр ухаантай хүмүүсийн эсвэл таны сайхан санаанд лайк дарахаас хэтрэхгүй байгаа. Мөн та нэг зүйлийг маш сайхан яриад олон нийтийг шууруулахад нөгөө талаас нь өөр хүн яриад дахиад л шууруулаад дарчихдаг. Тэгэхээр хэнд нь, яаж итгэх вэ. Улстөрчид өөрсдөө бизнес хийгээд ирэхээр итгэх үндэслэлгүй болчихоод байна. Үүнээс гадна та сайхан санаа гаргаад яваа нь зарчмын хувьд буруу гэж боддог. Юу гэхээр бид зуун санаа гаргаад түүнээс зөв, бурууг дээрээс харж суугаа та нар сонгоод явах нь зөв юм болов уу?

-Одоо энэ уулзалтыг цуврал болгоод явах хэрэгтэй. Гурван цагийн дотор бүх тооцоо, үндэслэл, судалгааг сонсоод өөрийн болгоод авчих. Ингэснээр ус, газар, түүхий эд тийм тийм гээд ойлголт болгоод суучихна. УИХ-ын гишүүн, сайд нар үүнийг сонсдоггүй юм, та нар сонсох байх. Өөрийн болгочихсон юмыг бусдад хамгаалж, маргалдаж ярихад амар шүү дээ.

Би ярьсны дараа нэг нөхөр гарч ирээд арчиж ярихад арилахгүйгээр ойлгоод авах нь л зөв гээд байгаа юм. Өнөөдөр энд Майдар төслийн танилцуулга байна. Үүнийг яаж унагаадаг вэ гэхээр шарын шашин дэлгэрүүлэх гэлээ эсвэл Баттулгын хувийн бизнес гэдэг. Одоо нийслэлээ нэг хар. Сөүл, Сингапуртай харьцуулаад бод.

Ядаж Улаан-Үд ямар болж. Хот төлөвлөлт гэдэг чинь шал анги юм байна. Улаанбаатар өөрөө бужигначихсан учраас дагуул хот зайлшгүй шаардлагатай. Зайсанд амьдардаг хүн байна уу?

-...!?

Зайсан бол анхны тэмүүлэл байсан байхгүй юу. Бусад орны хотуудтай адилаар сайхан газар, гайгүй мөнгөтэй хүн тэнд байр, орон сууцтай боллоо гэсэн чинь дахиад хот төлөвлөлт гэдэг юм алдагдаад, газрыг нь чөлөөтэй өгчихсөн. Өнөөдөр “ядуусын хороолол” болчихсон шүү дээ.

Хөршийнх нь цонх нүүрэн дээр нь тулаад ирсэн. Гэртээ чанга ярихад танайд сонсогдоод байвал тийм өндөр үнээр байшин авах утгагүй болчихсон. Нүхт бас тийм, “ядуусын хороолол” болж. Би ядуусын хороолол гэдгийг хашилтанд хэлж байгаа шүү. Сайхан байгаль руу мөнгөтэй хүмүүс хошуурахдаа төлөвлөлтгүй учраас дуртай газраа сонгоод авчихсан.

Өнөөдөр “ядуусын хороолол” болчихсон шүү дээ.

Тэгэхээр нийслэлийг анх 500 мянган хүнтэйгээр байгуулж, төлөвлөсөн учраас өнөөдрийн сая гаруй хүн тухтай амьдрахад хэцүү. Тийм учраас дагуул хот байгуулъя, түүнийгээ Богд уулын өмнө хийчихье.

Нарийн тооцоог мэдэхгүй ч нэгэнт манай улсын хүн амын 80 гаруй хувь ньБуддын шашинтай гэсэн учраас одоо шашнаа сольж чадахгүй болов уу гэж бодож байгаа. Шашнаа солих магадлал бий юу?

-...

Энэ Майдар гэдэг нь 1500 жилийн дараа сайн цагийг авчрах бурхан гэж, Есүс эргэж ирнэ гэдэг шиг л... Юу ч гэмээр юм бэ дээ, би шашны хүн биш болохоор сайн мэдэхгүй юм. Бэлгэдлээр нь ирж яваа цагийн бурхан гэдгээр нь хийсэн. Тэгэхгүй бол яваандаа бидэнд урд хөршөөс ялгаатай болох зүйл үлдэхгүй юм шиг ээ.

Одоо бидний зургийг аваад интернэтэд тавьчихвал хэдэн хятад хүн хурал хийж байна л гэж харна. Хувцас адилхан, царай адилхан, хоол адилхан болчихлоо. Яваандаа шашин гэдгээрээ л тусгаарлагдах болов уу. Яагаад би урагшаа онцолж яриад байна гэхээр түүх маань тийм шүү дээ.

Миний мэдэхийн л урдчуултай үзэлцээд л яваад байсан. Тэр юм бидний үе дээр алга болохгүй л болов уу. Тийм учраас ядаж шашнаараа тусдаа байж, симбол/бэлгэ тэмдэг/ хийе гээд германы архитекторчдоор хийлгэсэн. Хүмүүс болохоор Майдарын хөшөөг харж, Бурхан байна гэчихээд хотыг нь мэдэхгүй байгаа юм.

Сөүлийн жишээгээр нийслэлийн ачааллыг л бууруулах гэсэн хэрэг. Энэ бүгдэд бид нэг ойлголттой болчихвол хэдэн ч хүн ирээд нурааж байсан олуулаа болоод зүтгээд байхад болох юм л гэдэг санаа.

Үүнийг ойлгохгүй бол бас итгэл үнэмшил төрөхгүй л дээ. Ойлгоё гэвэл дандаа мэргэжлийн сургууль төгссөн залуус ажилласан байгааг харах хэрэгтэй. Итгэл үнэмшилтэй болж байж нэг талд зогсох болов уу.

-Тэгэхдээ таны энэ бүгд тодорхой хэмжээний бизнес болоод үргэлжлэх юм биш үү?

Таны хувьд намайг хууль тогтоогч гээд харчихаад байгаа юм. Би азаар хоёр яаманд томилогдоод ажиллачихсан. Яам гэдэг чинь бодлого тодорхойлох үүрэгтэй. Хөдөө аж ахуйн яам гэхэд малын тоо толгой 50 сая хүрлээ, 10 жил өнгөрөхөд 70 сая болох нь. Үүнээс тэдийг маханд, төдийг ноолуурт гарна гээд бодно.

Хөдөө аж ахуйн яам гэхэд малын тоо толгой 50 сая хүрлээ, 10 жил өнгөрөхөд 70 сая болох нь. Үүнээс тэдийг маханд, төдийг ноолуурт гарна гээд бодно.

Тариалан манай улсын газар нутгийн нэг хувьд ч хүрдэггүй хэрнээ онцлогтой. Бид мах, гурил хоёроо нийлүүлж хоол иддэг улс, гурилаа ядаж бусдаас авахгүйн тулд жижиг ч гэлээ татаасаар явах ёстой. Ийм бодлогын юм нь бичиг цаасан дээр бууж байж танилцуулагдах ёстой. Хэн нэг нь л бичиг цаасан дээр буулгах ажлыг хийнэ, тэр хүн нь мэргэжилтэн байна.

Гэхдээ яамны мэргэжилтнүүд яг ийм бодлогын баримт бичиг дээр ажиллахад гологддог талтай учраас гадаад, дотоодод суралцсан залуусыг тусгайлан дуудаж ирүүлээд ажиллуулсан. Бодлогын бичиг баримт, бизнес хоёр тусдаа. Сайд бодлогоо гаргачихаад яам нь өөрөө тэр бизнесээ хийх гээд байгаа хэрэг биш, УИХ-аар батлуулаад төрийн ажил явдаг зарчмаар ажиллана.

-УИХ-ын “давхар дээлний” асуудал ярьж байхад таныг дэмжиж байсан боловч гарчихлаа. Яагаад зууралдаад үлдэж болоогүй юм бэ?

Бид “давхар дээл” гээд хэлээд заншчихсан болохоос УИХ-ын гишүүн сайдын албыг давхар хашихгүй гэсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хуулийн төсөл. Үүнийг УИХ-д өргөн барихаас эхлээд л дэмжиж явсан. Яагаад гэвэл сайдын алба хашаад УИХ-ын гишүүн байхаар маш их ажил цалгарддаг.

Та нар бод доо, есөн цагт Их хурлын чуулган зарлалаа, хурал 10:30-д эхэлнэ. Яаман дээр зөндөө ажил байхад, дэмий баахан суучихдаг. Энэ мэтээс болоод тэлээ хурга шиг л юм үүснэ. Нэгэнт төслийг дэмжиж кноп дарчихаад уначихаар нь сайд царайлаад суух нь хаашаа юм гэж бодсон.

Хоёрдугаарт, өнөөх хөгжлийн бодлогуудыг гаргаж ирээд УИХ-аар батлуулахыг нь батлуулаад, Засгийн газарт танилцуулаад яваад байхад дэмжигдэхгүй байгаа нь өөрөө утгагүй болчихоод байсан юм. Тийм учраас бас бойкот /тайван эсэргүүцэл/ хэлбэрээр гарсан. Сайд байлаа ч асуудлууд маань явахгүй бол хэцүү биз дээ.

-Газрын зураг дээр смайл /инээмсэглэл/ хэлбэртэй төмөр замын асуудал юу болсон бэ. Сайншанд дээр төвлөрч байсан, түүнийг Манжуурын зах зээл рүү яагаад холбож болдоггүй юм бэ. Тэгвэл бид Эрээнийг царай алдах шаардлагагүй болно.

Төмөр замын төсөл Манжуураар гараад Тянжинь, Дандонг гээд Хятад, Хойд Солонгосын боомт руу чиглэсэн замтай. Тэр замыг 1937 онд япончууд барьсан, Дорнодод 25 км ойртоод ирлээ. Цаашаа бид хойгуураа яваад ОХУ, Хойд Солонгосын хамтарсан Ранжин боомтод хүрнэ.

Газрын зураг хараарай. Дандонг гэдэг нь хувьчлагдсан мөртлөө элдэв траффик байдаггүй юм. Нөгөө талаасаа таны хэлсэн Манжуур, Хэбэй муж гэдэг нь гангийн маш их хэрэглээтэй. Нийт Хятадын гангийн хэрэглээний 60 гаруй хувь нь тэнд төвлөрдөг. Тэгэхээр бид экспорт хийгээд байж болох юм.

Яагаад бид энэ төмөр замын төслийг боловсруулсан бэ гэхээр дэлхийн эдийн засгийн төв нь үндсэндээ зүүн хойд Ази болчихлоо. Хятад, Япон, Солонгос гээд. Энэ чиглэл рүү бид холбогдож байж том зах зээлээс багахан юм “мэрж” чадна. Тийм учраас дээрх гурван гарцыг тодорхойлсон юм. Яагаад? Яагаад гэхээр бид нэг зах зээлтэй худалдаа хийнэ гэдэг насгүй.

Таван толгойгоо ганцхан Хятадад зарна гээд одоо ямар их асуудалтай тулгарч байна. Тэгэхээр Хятад улс үгүй гэхэд нь за дэмий байлгахаар тийш нь зарлаа гэх сонголттой байх хэрэгтэй учраас УИХ-аар бодлогоо батлуулсан юм.

Ингээд байхад л одоо Монгол Улсыг өрөнд аваачиж өгч байгаа, барьцаанд тавьсан, юмаа хураалгана гэдэг чиглэл рүү л ихэнх гишүүн яваад байгаа юм. Нэг зах зээлтэй харилцдаг байна гэдэг хамгийн том эрсдэл мөн үү?

-Мөн...

Та нар зуун хувь дэмжих байх. Ядаж л хоёр худалдан авагч байсан цагт дунд нь тоглолт хийнэ шүү дээ. Өнөөдөр урагш нь ганцхан зам тавиад л дэлхийн эдийн засгийн том далай руу ганц дусал шидэх гээд байна. Үнэндээ их далайд тэр дусал хэрэггүй л дээ. Тийм учраас дусал төдийд гэрээ хийхийн тулд бид баялгаа барьцаалж, зээл авах сонголт гарч ирнэ.

Бизнес хийдэг хүмүүс, та нар нэг юмыг ойлгох байх. Ганц зах зээлтэй харьцах юм бол тэр ажлаа хийхгүй байсан нь дээр. Харин ч мал маань 60 сая хүрлээ, ноос, ноолуур, арьс ширээ экспортолъё гээд суух нь өлзийтэй байгаа юм. Жил болгон ургадаг, нэг дор нь ухчихдаггүй учраас.

Өнөөдөр та бид мэдэхгүй, хэчнээн уурхай ашиглалтад орж, баялаг гадагшаа гарч байгаа вэ. Тэгсэн мөртлөө ордог орлого нь байхгүй. Уурхайд ажилладаг өчнөөн хүн мэднэ дээ. Найз нөхөд, ах дүү, хуульч, жолооч, менежер гээд. Энэ хүмүүс л орлого аваад байдаг, баялаг гараад л байгаа.

Говь-Алтай, Ховд, Баянхонгор, Хөвсгөлөөс гардаг. Энэ мөнгөнүүд хаана байна, тоолдог хүн алга. Ийм олон уурхай ашиглаад, баялаг гараад байхад мөнгө нь эргэж ирэхгүй, ам.долларын ханш өсөөд байна гэдэгт нэг асуудал байна уу. Миний яриад байгаа зүйл бол бүх баялгаа нэг дор төвлөрүүлээд аль болох боловсруулж, нэмүү өртөг шингээгээд олон зах зээлд гаргая.

Ердөө хоёр сая хүнтэй учраас хоёр том үйлдвэрээ байгуулчихъя. Тэгэхгүй бол хэдэн жилийн дараа, шинэ технологи гарч иртэл экологийн асуудал хөндөгдөнө. Өнөөдөр Хятад улс 1.5 тэрбум хүнтэй, аж үйлдвэр рүү түлхүү анхаарсан чинь тэнцвэр нь алдагдаад экологийн бохирдол гозойгоод ирсэн. Асуудал үүссэн. Энэ хоёроо эргүүлж тэнцүүлнэ гээд технологийн хувьсгал хийхээр боллоо.

Гэтэл манайх малчин, нүүдэлчин уламжлалтай, малаа авч үлдэх нь тодорхой. Тэгэхээр баялгаа Сайншандад төвлөрүүлээд, бусад газрынхаа экологийг хамгаалъя. Хэрэв үйлдвэрт асуудал үүсвэл тэнд нь дарах боломжтой гэсэн утгаар яриад байгаа юм.

Тэгэхээр хөгжлийн бодлого гэдэг юмыг өөрийн болгоод, энэ тал дээр ойлголттой болчихвол яриад байгаа зүйлийг дэмждэг болох байх. Би бол одоо Монгол Улс хайрын тэврэлт рүү их ойртлоо гэж боддог. Өвөрмонголчууд тэгдэг шүү дээ, биднийг дайсагнаад, буу зэвсэг бариад байвал тэмцэхэд бэлэн.

Гэтэл ирээд тэврээд авчихаар хэцүү юм аа гээд байгаа. Манай улсад хайрын тэврэлт нэг алхам ойртлоо гэж сануулж байна лээ.

-Төмөр замын бүтээн байгуулалт манай улсад хэрэгтэй, зайлшгүй хэрэгцээ гэдгийг ард түмэн ойлгочихлоо. Түүнийг яаж 75 гишүүнд хүргэх юм бэ. Жагсаал хийлтэй нь биш, арга зам юу вэ?

Түрүүн хэлсэн Сү.Батболд Ерөнхий сайд байхад 2010 онд Төмөр замын бодлогыг баталсан. Мөн хөдөөгийн хөгжил батлагдсан юм. Хөдлөхгүй, хөдлөөгүй болохоор нь арга ядахдаа өөрөө хүмүүсийг ажилд уриалаад эхлүүлсэн. Түүнээс болж дараа нь асуудалд холбогдсон. Энэ бол хөрөнгө оруулалт, “ноу-хау”, боловсон хүчингүй болгож, сонголтгүй үлдээж байгаад урд хөрш рүү баялгийг өгч байгаа юм.

Яваандаа,  магад 10, 20 жилийн дараа эзэн нь тодорхой болно. Тэгэхэд бүх зүйл өнгөрсөн л байх биз. Сая Тажикстанд тэглээ шүү дээ. Зээл аваад газар нутгийнхаа 10 хувийг өгчихлөө. Тэр есөн сая хүнтэй улс яасан гэхээр хаантай, тэр нь парламентаа удирддаг. Тэгээд хүнгүй, эзэнгүй, зэлүүд газар нутгаа Хятадад сайхан “шахлаа” гэх пи-ар хийгээд өнгөрөөчихлөө.

Тэгэхээр энэ асуудлыг УИХ-аар дахиад ярина. Маш том, эмгэнэлтэй асуудал шийдэх гэж байгаа хэрэг. Хурал дахиад л хаалттай хуралдана, тэгэхээр юу ярьсан нь мэдэгдэхгүй, иргэдэд нууц. Мэдээж нарийн цариг гарна, түүгээр Монголын баялгийг үйлдвэрлэж, боловсруулах ямар ч боломжгүй. Түүхий эд хэлбэрээр л гарна.

Жагсаал хийхээр хүмүүс ирэхгүй л дээ. Долдугаар сарын 1-нээр үндсэндээ иргэдийн жагсаалын өөдөөс Монголын төр буудсан гэдгээр ард түмэн айдастай болчихсон. Ээж аав нар хүүхдээ явуулахгүй, яагаад гэвэл буудчихдаг. Цочроолт гэдэг технологийг манайд долдугаар сарын 1-нд ашигласан шүү дээ.

-Манайхан гадаадын хөрөнгө оруулалтыг яагаад хөөж гаргаад байдаг юм бол?

Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засгаа өгсөж, босгоно гэдэг бараг байхгүй. Арьс боловсруулахад хүртэл технологи гараад ирдэг. Технологи нь өөрөө “ноу-хау”, хөрөнгө оруулалттайгаа хамт байна. Тэгэхээр өнөөдөр бид хөрөнгө оруулалтыг хөөж гаргалаа гэдэг бол миний бодлоор бодлогоор хийж буй ажил.

1990 оноос хойш төр, засгийн тэргүүн бусад орны удирдагч нартай уулзахдаа юу ярьж вэ гээд эргээд харахад дандаа л “Манай улсад хөрөнгө оруулаарай, хамтаръя” гэж. Гэтэл сүүлийн хоёр жилийн дотор энэ хөрөнгө оруулалтыг янз бүрийн аргаар хөөж гаргадаг үзэгдэл нэлээд идэвхжлээ.

Сая Тажикстанд тэглээ шүү дээ. Зээл аваад газар нутгийнхаа 10 хувийг өгчихлөө. Тэр есөн сая хүнтэй улс яасан гэхээр хаантай, тэр нь парламентаа удирддаг.

Хөрөнгө оруулалтгүй болчихоор технологи шинээр нэвтрэхгүй, тэр хэрээр “ноу-хау” зогсоод боловсон хүчинтэйгээ хамт үгүй болно. Төр, засгийн удирдлагууд шинээр гарч ирэх болгондоо хөрөнгө оруулалт ярьчихаад одоо яагаад хөөгөөд байна вэ гэхээр ердөө ганц улсаас л хөрөнгө оруулалт татах гэсэн зорилготой байна уу гэж хардаад байгаа юм.

Эдийн засгийг бодлоготойгоор элгээр нь хэвтүүллээ. Дараа нь, усанд живж байгаа хүн юунаас ч хамаагүй зуурдагтай адилхан зээл авна. Нэгэнт хөрөнгө оруулалт зогссон тохиолдолд өнөөдөр яриад буй бонд, зээлээ л авна шүү дээ. Энэ бол эргэн төлөгдөх мөнгө. Замбараагүй, бодлогогүй, сахилга батгүй орон зээл аваад яах вэ.

Та нар ч гэсэн адилхан, нэг хүн ирээд би цалингаасаа төлнө өө гээд хэдэн төгрөг асуувал хэзээ цалингаа авах, цалин чинь үүнийг төлж хүрэх үү гээд шалгаана биз дээ. Архи уудаг хүнд бол зүгээр л архины мөнгийг нь өгөөд сална шүү дээ.

Харин хөөргийг нь “хусчихъя” гэж бодсон бол “Хөөргөө барьцаал” гэж хэлж аваад сахилга батгүй нөхөр зээлээ удаах юм уу, төлөхгүй бол хөөргийг нь дуудлага худалдаанд оруулах жишээтэй.

Тэгэхээр бид нэн тэргүүнд төр, засаг маань сахилга баттайгаар хөгжлийн концепц гэдэг юмаа эрүүл саруулаар гаргаж ирэх ёстой. Тэгснээр хөрөнгө оруулагчдад тодорхой болно, технологи, “ноу-хау”, боловсон хүчинтэйгээ хамт ирнэ.

-ОХУ-ыг визгүй болгочих гэнэ. Давуу тал мэдээж байгаа боловч нөгөө талаар болохгүй, бүтэхгүй нөхөд нь ороод ирэх вий гэж харддаг тал бий. Үүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

Бид Хятад руу визгүй явж байхад хойд хөрш яагаад визтэй байна вэ гэдэг асуудал тавьсан нь сая Халх голын 75 жилийн ойгоор шийдэгдэж байна. Яахав, мафи бүлэглэл гэдэг асуудал нь Орос орон замбараагүй байх үед байсан.

2000 оноос хойш Ерөнхийлөгч нь бизнес, төр хоёрыг тусгаарлаж чадсан учраас одоогоор замбараагүй байдал нь эрс багасчихсан. Вор закон /хуулийн хулгайч/-уудаа арчихыг нь арчаад, суулгахыг нь суулгаад, цэвэрлэгээгээ нэлээд сайн хийчихсэн юм билээ. Мэдээж болгоомжлол байх ёстой.

Гэхдээ оросууд манай улсад ирээд хар ажил хийгээд явах нь юу л бол. Ядаж л орос хүний царай нь мэдэгддэг учраас дороо баригдана, хятад хүн бол хэцүү шүү дээ. Оросууд цаашаа Европ руу гарчихвал тийм асуудал нэлээд байдаг юм шиг байна лээ. Тэгэхээр тэр болгоомжлол бол тийм хүнд зүйл биш байх.

-Эдийн засгийн хямрал хувь хүнд, бизнес эрхлэгчдэд өнгөрсөн жилээс илүү мэдрэгдэж байна гэж хардаг. Энэ нь төр засагтай шууд холбоотой боловч эрх баригч хоёр намын 200 гаруй хүн л төрийн эрхэнд гарч ажилласан байдаг. Тэд Үндсэн хуулиа хүртэл өөрсдөдөө зориулж өөрчлөөд явдаг шүү дээ. Иргэдийг ядуу байлгах гэж ажилладаг юм биш үү. Үүнд гарц байна уу?

Гарц ч олон бий л дээ. Түүнээс өмнө олуулаа болох гэдэг юм дутагдаад байна. Эдийн засгийн хямрал мэдрэгдлээ гэдэгтэй хүн бүр санал нийлнэ. 

Өнөөдөр манайх үйлдвэрлэгч орон биш учраас ам.долларын ханшийг барьж чадахгүй, импортоос хараат. Хиам хийхдээ хүртэл гахайны өөхөө гадаадаас авдаг. Монголчууд өнөөдөр бүгд өрийн сүлжээнд орчихсон, ялангуяа том компаниуд. Өрийг банкнаас авдаг. Хямрал болоход муу зээлийн тоо ихсээд ирэхээр банкны эрсдэл иргэдийн хадгалуулж буй мөнгөн дээр ирдэг.

Надтай уулзсан хүмүүс цалингаас цалингийн хооронд зээлтэй, малчид малын зээлтэй, эмч, багш нар бүгд цалингийн зээл авсан. Энэ танхимд зээлгүй хүн бараг байхгүй биз. Монгол Улсын иргэд бүгд, өлгийтэй хүүхдийг мэдэхгүй юм бие биедээ зээл, авлагатай. Сургуулийн хүүхдүүд эрх биш гайгүй байх.

Миний л мэдэх компаниуд бүгд борлуулалтгүй болоод муу зээл рүү орчихлоо. Монгол Улс өөрөө 1.5 тэрбум ам.долларын бонд зээлсэн. Бондоо зориулалтаар зарцуулаагүй шүү дээ. Жишээ нь, хотын замыг нийслэл дотроосоо бонд босгоод шийдэх ёстой байтал Засгийн газрын бондоос авчихлаа.

Ямар уулзвар болгон дээр төлбөр авах биш, аймгуудын уулзвараас мөнгө орж ирэх биш дээ. Замын уулзвараас Монголын төсөвт мөнгө орохгүй. Уг нь, дэлхийн хямрал гэдэг юм манайхаас холуур өнгөрдөг байсан юм, яагаад гэвэл бид дэлхийтэй харьцдаггүй. Нэг айл лаа барьдаг, гадуур нь эрчим хүчний шугам явдаг байлаа гэж бодъё.

Цахилгаан станцад хямрал гарахад тэр нь өнөөх айлд нөлөөлөх үү? Монголын эдийн засаг дэлхийгээс бус Эрээнээс хамааралтай тул олон улсын хямрал болоход манайх ёстой “Гөлөөг” ч гэхгүй суудаг байсан байхгүй юу. Одоо аж ахуйн нэгжүүд бараа, бүтээгдэхүүн, түүхий эд импортоор аваад эхлэхээр ам.долларын ханшийн зөрүү гэдгээс болоод бүгд алдагдалд орчихож байгаа юм.

Экспортод бид зөвхөн зэс, ноолуур л гаргадаг. Хямрал гэдэг бидэнд нүүрлээд ирлээ, гарах гарц нь экспортлогч орон болох, тийм боломж нь ч бий. Жил бүр бид есөн сая бод, нэг сая богийн арьс экспортолж байхад 80 хувь нь Хятад руу гардаг. Уг нь, “Зара” гэдэг Испани компанийн боссыг авчирч итгэл үнэмшил төрүүлээд, 10 сая арьсаа нийлүүлэх ТЭЗҮ, судалгаагаа танилцуулаад гэрээ байгуулчихад л толгой өвдөхгүй болох асуудал.

Хямрал гэдэг бидний арчаагүйгээс буюу үндсэндээ УИХ-д 200 хүн л сэлгэж, нөлөөтэй байсных. Тэр нөлөөллийг удирддаг 20 нь биднийг өнөөгийн түвшинд хүргэлээ шүү дээ. Тэгэхээр гарах гарц буюу хөгжлийн бодлогоо бүрэн ойлгоод түүгээрээ улстөрчдийг шахаж, шаарддаг болох. Амлалтаа биелүүлэх... юу ч билээ, тийм зүйл байгуулахыг яриагүй юм шүү.

Ерөнхийдөө, бид хүссэн хүсээгүй “хов баздаг” шүү дээ. Түүнийгээ л жаахан эдийн засаглаг “хов базъя” л гэсэн юм. Арга ядсан л юм яриад байж магадгүй л дээ. Гэхдээ яагаад ингэж болохгүй гэж.

Бид үйлдвэрлэгч орон байж үзсэн түүх бий. 50 жил. Өнөөдөр мэдээллийн технологи, боловсрол, хүний ур чадвар хөгжчихсөн энэ цаг үед хэдхэн юмаа л үйлдвэрлэе. Төмөр, нүүрс, арьс шир, ноос ноолуур... Ингээд л болоо. Өнөөх 200 хүндээ дарлуулаад суугаад байгаа нь бидний л буруу болж таарах байх.

Тэднийг чинь та бид л сонгоод байгаа шүү дээ. Одоо намчирхах гэдэг юмнаасаа залуус холдмоор байгаа юм. Нам руу шургалж байж нэг овоохойтой болдог гэх чинь муу дасал.

Ерөнхийдөө, бид хүссэн хүсээгүй “хов баздаг” шүү дээ. Түүнийгээ л жаахан эдийн засаглаг “хов базъя” л гэсэн юм.

JCI Эко, Гансүх: -“Зуун чухал сэдэв” гээд нэвтрүүлэг бий. Маш их судалгаатай, экспертүүдийн байр суурь орсон богинохон баримтат кино шиг сайн бүтээл. Гэвч энэ бүгдийн үр дүнд олон нийт, нийгэм өөрөө хөгжил гэдэг зүйлээ хүлээж авахад бэлэн эсэх талаар та юу гэж боддог вэ?

“Зуун чухал сэдэв” гээд хэд хэдэн нэвтрүүлэг хийсэн. Монголд тулгараад буй сэдвүүдийг тодорхой хэмжээнд цаг хүч, хөрөнгө мөнгө, авьяас шавхаж байж хийдэг. Уг нь, үүнийг Монголын үндэсний олон нийтийн радио, телевиз гээд “мангар том” бүтэцтэй, ТУЗ-тэй байгууллага хийх ёстой юм.

Эд нар нь хийдэггүй. Арилжааны телевизүүд нь холливудын хулгайн кино юм уу, солонгос сериал гаргаж мөнгө олдог. Өнөөгийн медиагийн нөхцөл байдал ийм учраас энэ зүйлийг хийсэн. “Херо”-гийн Баатар гээд авьяастай, сэтгэлтэй залуу. Бид хоёр яагаад санал нийлдэг гэхээр Дүрслэх урлагийн сургууль хамт төгссөн учраас бодол, яриагаа ойлголцдог.

Тэгээд Монголд тулгамдаж буй зуун чухал сэдэв хөндөөд түүгээрээ ард түмний тархинд сигнал  өгье л гэж хийсэн. Түүнээс биш тэр чинь ашиг олохгүй, театруудаар гарахгүй. Гадаад орнуудаар явна, Шинэ сумаар орсон... Хийх ёстой хүмүүс нь хийхгүй болохоор л арга ядахдаа энд орсон хэрэг.

Түүнээс биш би чинь найруулагч, зохиолч, хөтлөгч хүн биш. Сүүлийн сэдвээр манай залуус гурван багт хуваагдсан. Сингапурын “Чурон” гэж аж үйлдвэрийн паркийг судаллаа. Малайз руу очсон, Солонгосын “Поско”, Франц, Норвегийг судалсан.

Хамгийн сүүлд Туркт очлоо, Саудын Арабад ажиллахаар болж байна. Эдгээрийг нийлүүлээд л баг маань ажиллана “Аж үйлдвэрийн парк гэж ийм юм байдаг” гэдгийг л үзүүлэх гэсэн юм. Өнөөх 76-хан хүн ойлгочиход л болох юман дээр ийм их хөдөлмөр гаргаж байна.
Та нар үзсэн үү, үгүй юу. Миний фэйсбүүк/хуудас/-д байгаа “Хоёр хувь” гэдэг бичлэг, яаж орон сууцтай болох тухай.

-...!?

Үзээгүй юу? Ингээд үзээгүй л байгаа юм. Гомдмоор... Тэнд бид хамгийн наад зах нь барилгын салбараар дамжуулж яаж ажилтай, боловсон хүчин бэлтгэж болох вэ гэдгийг гаргасан. Тэрийг нэг үзээдэхээрэй. “Зуун чухал сэдэв” бол би зурагтаар гарах гэсэндээ, “тодрох” гэсэндээ ч хийсэн юм биш.

Арга ядсандаа л орж, хийсэн хэрэг. Уг нь, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийг телевизүүд өөрсдөө хийх ёстой шүү дээ. Гэтэл хийж байгаа нь хүн үзэхээргүй юмнууд. УИХ-ын гишүүн, сайд мөртлөө телевизээр хөтлөгч хийж сууна гэдэг нэг талаар санаа зовмоор боловч нөгөө талдаа өөр аргагүй л хэрэг.

JCI Прогресс, Эрдэнэ­билэг: -Айл гэр ч, компани ч тэр үнэт зүйл, зорилгоороо нэгдэж байж амжилтад хүрдэг. Тэгвэл манай улс хөгжилд хүрэхийн тулд ямар үнэт зүйлээр давхцаж болох вэ. Та түүнийг хэрхэн харж байна?

Эв нэгдлийн тухай ярилаа. Мэдээж хамтарсан Засгийн газар байгуулагдаад “бэрхийг туулахаар” гэх мэт нэртэй болдог. Хамтарчихаад хэдхэн хүн нөгөө баялгаа идээд сууж болохгүй биз дээ. Үнэндээ эвсмээр л байгаа юм.

Гэвч эвссэн хэд нь тэндээ суучихаад өөрийн фракц, гэр бүл, ойр дотны хүндээ баялгийг хуваагаад байгааг чинь эв нэгдэл гэж хэлэхгүй байх. Хоёр сая хүнээс сонгогдож гарахаараа асуудал үүсгээд байдаг, гэтэл нэгдэлд чинь зорилго, философи байгаад, ил тодоор нэгдэх байх.

Би монголчуудыг эв нэгдэлтэй болгохыг уриалж арай залуу, сэтгэл санаа өндөр, хямраагүй байхдаа Чингис хааны морьт хөшөө барьж байлаа шүү дээ. Одоо монголчууд нэгдэнэ ээ гээд л, залуу гэнэн байж дээ.

JCI Прогресс, Эрдэнэбилэг: -Та шашны асуудал ярилаа. Христ, Жүүд гэх зэрэг түүх уншиж байхад тодорхой цаг үе, нийгэмд нь зориулж өөрчилсөн нэр бүхий хүмүүс байдаг. Мартин Лютер, Бенжамин гэхчлэн. Тэгэхээр манай нийгмийн массыг хамарсан Буддын шашин үнэхээр бидний хэрэгцээг хангаж чадаж байна уу, өөрчлөх хөгжүүлэх шаардлага бий юу?

Буддын шашны талаар надад тодорхой мэдлэг бага гэдгийг хэлсэн. Зүгээр уншиж, судалсан зүйл бий. Энэ бол эцэс төгсгөлгүй маргаан учраас өөртэй чинь санал нэг байна. Гэхдээ хэн өөрчлөх ёстой вэ гэхээр бас нэг “Бенжамин” гарч ирэх ёстой болов уу. Одоо эргээд харъя. Буддизм өөрөө зөв байхыг л сургадаг шашин. Эцэг эх, эх орноо хүндэлнэ ээ. Худлаа ярьж болохгүй ээ.

Гэтэл өнөөдөр газрын баялаг гэдэг эзэнгүй, үнэгүй юмыг ухаж гаргаж ирэх зардлыг гаргаад л борлуулчихаж байгаа юм. Ингэхээр экологи сүйрээд эхэллээ гэж эрчимтэй яриад эхэлсэн. Уг нь экологи нь Буддизмын сургаалийн нэг хэсэг нь юм билээ. Бид 70-аад жил буддизмыг завсарлаад орсон чинь мухар сүсэг рүү оруулчихсан хэрэг.

Хулгай хийсэн нөхөр мөнгөнийхөө талыг Ганданд тавиад, хагасыг нь халаасалчихаад “За асуудлыг зохицуулсан” гэх жишээтэй. Эсвэл ном уншуулаад шалгалтандаа ордог мухар сүсэг болгочихсон. Гэтэл цаад санаа, ухагдахуун нь хүний мөн чанарыг л яриад байдаг юм билээ. Майдарыг яагаад сонгосон гэхээр их сонин. 1500 жилийн дараа нэг хүү уулнаас гарч ирэх гэнэ.

Тэр үед сэтгэлгээний доройтолд орчихсон, шуналтай хүмүүс “Чи яагаад ийм сайхан болов” гэж асуухад нь “Би шуналгүй учраас ийм юм” гээд ард иргэдийг шуналаас ангижруулах гэдэг бэлгэдэлтэй юм билээ. Түүнээс биш уулнаас хүн гарч ирэхгүй байх л даа. Хүний шунал хязгааргүй учраас хүн эцэг эх, эх орон хийгээд бүгдийг худалддаг болно гэж номлосон юм билээ.

Зуун хүн бүгдээрээ шуналтай биш ядаж хоёр нь өөр байвал л гэж бодсон юм.

JCI конгресс, Энхбаатар: -Бид ерөнхийдөө нийгмээ шүүмжилж ярилаа. Хар ба цагаан гэсэн ерөнхий сэдвийн дор яриа маань өрнөлөө. Төгсгөлд нь та хөгжил дэвшлийн тухай ганц цагаан зүйл хэлээч гэвэл юуг онцлох вэ?

Хамгийн сүүлийн гэрэл бол бидний энэ уулзалт л юм уу даа. /Танхимд инээлдэж, алга ташив/ Та бүгд мэдэх байх би хувийн амьдралаа зохицуулчихсан, одоо “хувьсгалын” ажил гүйцэлдүүлэх гээд яваад байгааг зөвөөр ойлгоорой гэж хүсье.

Яагаад гэвэл энд ярьсан бүх зүйл хэдэн тэрбум ам.долларын төсөл учраас ганц хүн хийнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Намайг бизнесийн гараагаа эхлүүлж байхад хамт зүтгэж байсан Түмэнгэрэл намайг мэднэ. Сая Сочигийн өвлийн олимп зохион байгуулах эрхийн төлөө Оростой Австрийн Инсбрук өрсөлдсөн.

Тэгэхэд нь Путин усны шугам хоолойн тендерийг нь Австрийн компаниудад өгөөд л асуудлыг шийдчихсэн. Энэ мэтээр том ажил эхэлчихвэл манай улсад хөдөлмөр буцлах ёстой юм. Бүх салбар идэвхжээд ирэхээр иргэдийн амьдрал ирээдүйтэй болно, итгэл төгс болно. Итгэл төгс ирээдүйтэй байна гэдэг чинь нөгөө орон сууцаа авах юм. Та бүгдэд баярлалаа.