Төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, гавъяат хуульч Б.Чимид гуай 2012 оны орон нутгийн сонгуулийн өмнөхөн над руу утасдаж, “Чимид сан”-гийн байранд хүрээд ирээч гэж хэлсэн юм.

Гэнэтийн дуудлаганд гайхширан тэнд очоод хүлээж байтал буурал маань биеийн байдал нь таагүй бололтой нилээн ядруу царайтай, хүнээр  хөтлүүлэн орж ирсэн нь одоо ч нүдэнд тод харагдах шиг байна... Тэгээд нүдний шилнийхээ дээгүүр харангаа “Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргын хувьд чамд зөвлөгөө өгөх гэсэн юм” гэж хэлээд дор сийрүүлэн буй зүйлүүдийг надад чин сэтгэлээсээ аминчлан захиж билээ.

Анхдугаар Үндсэн хууль батлагдсан өдрийг орон даяар тэмдэглэж байгаа энэ үед тэр эрхэм хүний надад өгүүлснийг “ангийн нөхдүүд” болон ард түмэндээ дамжуулан хүргэх нь миний үүрэг хэмээн үзлээ. Б.Чимэд гуайн хэлснийг тухайн үед аль болох бүрэн тэмдэглэж авахыг хичээсэн бөгөөд тэрээр эдүгээ бидний дунд байхгүй бурханы оронд заларсан ч гэлээ надад хайрласан үнэ цэнэтэй сургаалийг нь тэмдэглэлийн дэвтрийнхээ шарласан хуудаснуудаас чадан ядан буулгаж, эрхэм ахын гэгээн дурсгалыг нь хүндэтгэн толилуулж буй минь энэ бөлгөө.

УИХ-ын гишүүн А.Бакей

Б.ЧИМИД АГСНЫ ҮНЭТЭЙ ЗӨВЛӨГӨӨ

Парламентийн үйл ажиллагааны тухайд.

Бид Улсын Их Хурлаа жинхэнэ парламент шиг ажиллуулмаар байна. Учир нь парламентийн чиг үүргийн талаар ойлголтын зөрүү их байдаг. Үүнийг хэд хэдэн бодит жишээгээр тайлбарлаж болно.

1. Улсын Их Хурлын гишүүд улсын төсөв хэлэлцэхдээ сонгогдсон тойрогтоо яаж их төсөв хөрөнгө хуваарилуулах вэ гэж ажиллах хандлага давамгайлах болсон. Тухайлбал, гишүүний тойргийн хөрөнгө оруулалт нэрээр өмнөх УИХ-ын үед буруу жишиг тогтоож ирсэн. Мөн Улсын Их Хурлын гишүүдийн ухамсар, бусдад үлгэр жишээ үзүүлэх байдалд санаа зовж байна. Тэдний нилээд нь улсын эрх ашгаас илүү хувиа хичээх нь их төлөв ажиглагддаг. Олон удаа сонгогдож, олон жил төр түшилцсэн зарим нь жинхэнэ “төрийн хар хүн” шиг ажиллаж чадахгүй байна. Хуучин гишүүд нь ийнхүү үлгэргүй гандаж байхад шинэ гишүүд нь тэднийг дагаад гундаж эхэлдэг болжээ.
2. УИХ-ын сонгуулийн хуульд дутагдал их байгаа. Парламентын гишүүд намын даргын “гар хөл” болж байна. Аль нэг улс төрчийг дагалдагчид, өмөөрөгчид УИХ-ын гишүүн болчих юм. Гайгүй зарим гишүүд бусдын аяыг хардаг, бөөрөнхийлдөг болжээ. Мөн хэний ч үгийг сонсдоггүй, суурь мэдлэггүй, суут хүн шиг ярьдаг нь ч байна. Иймд Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос парламенттайгаа сайн  ажиллах хэрэгтэй юм. Монгол Улсын түүхэнд төрийн байгуулалт гэдэг нэрийг анх 1985 оноос эхлэн хэрэглэж, хуучин намын төв хорооны 5 байнгын хорооны нэг болгон байгуулж байлаа.
3. Ер нь парламентыг зохион байгуулалтын хувьд нэгдүгээрт, статик буюу байнгын тогтмол үйл ажиллагаатай, хоёрдугаарт, динамик шинжтэй буюу хөдөлгөөнт үйл ажиллагаатай гэж ангилдаг. Өнөөдрийн байдлаар манай УИХ байнгын хэв шинжтэй үйл ажиллагаа явуулдаг ч хөлөө нэг л олохгүй байна. УИХ, Байнгын хороо, Түр, Дэд хороод дэгээ сайжруулан жинхэнэ ажил хэрэгчээр ажиллах хэрэгтэй.
4. Чуулганы хуралдаан хаяна гэдэг ойлголт гарч ирсэн. Энэ нь анх Улсын бага хурлын үед гарч, буруу жишиг болон тогтоод үлдсэн. Хуулиар хүлээсэн үүргээ хангалтгүй гүйцэтгэж буй гишүүдтэй ажиллах арга, механизмыг боловсронгуй болгож хуульчилмаар байна. Тухайлбал, гишүүнийг эгүүлэн татах, үг хэлэх эрхийг нь тодорхой хугацаагаар хасах гэх мэт олон хэлбэр байж болно. Хараад байхад манайд хийх ёстой ажлаа хийхгүй байгаа хүн эсрэгээр “баатар” болж тодордог болжээ.
5. УИХ-ын гишүүнээр гуйж байж сонгогдчихоод ажлаа хийхгүй, хуралд суухгүй зугтаагаад байгаа хүнийг юу гэж зүйрлэмээр юм, эхнэр авчихаад эхнэрээсээ зугтаагаад байгаатай агаар нэгэн бус уу. Ялангуяа, сонгуулийн дараа шинэ засаг бүрдүүлэх үеэр ийм авирийг манай хамгийн туршлагатай гэж үздэг намуудаас сонгогдсон гишүүд их гаргах юм. Иймэрхүү замбараагүй байдлыг онолын хувьд sabotage  (оросоор саботаж, монголоор эвдэх)  гэж тайлбарладаг. Энэ бол шууд утгаар засаг төрийн ажлыг эзэнгүйдүүлж буй хэрэг буюу засаг, төрийн эсрэг ажил. Энэ талаар Эрүүгийн хуульд ч тодорхой заалт байдаг.

Хэрвээ сонгогдчихоод УИХ-ын үйл ажиллагаанд оролцохгүй гэж байгаа бол огцруулах хэрэгтэй. Эрх баригчид нь ч тэр, сөрөг хүчин ч бай нэгэнт ард түмний өмнөөс төр түшилцэх даалгавар авсан л бол ажиллах ёстой. Үхэр тэрэг явж байгаад нэг дугуй нь сугараад үлдвэл хараад суугаад байх уу? Иймд парламентийн үйл ажиллагааны зохион байгуулалтад динамикхэв шинжийг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Үүн дээр хатуу зогсох нь зөв. “Тэмцэлгүйгээр ялалт байхгүй”. Байнгын хороод байнгын болж чадаагүй шүү.

 Байнгын хорооны үйл ажиллагааны тухайд. 

1. Аль ч улсын парламентын байнгын хороо нь: 1) хууль, тогтоомжийн төслийг чуулганд бэлтгэх, 2) Засгийн газар болон төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны үр дүнд хяналт тавих, 3) парламентын зохион байгуулалтын чиг үүргийг гүйцэтгэдэг.   Эдгээрээс 3 дахь үүргийн хувьд, ялангуяа, парламентаас гүйцэтгэх засаглалтай харьцахад яамдын төрийн нарийн бичгийн дарга нар чухал үүрэгтэй. Төрийн нарийн бичгийн дарга нар бараг УИХ-ын Байнгын хороодын мэдэлд байна гэж хэлж ч болохоор нягт ойр ажиллах учиртай. Төрийн бодлого, шийдвэрийн залгамж чанарыг хангахад энэ нь тун ач холбогдолтой. Байнгын хороодыг хариуцах чиг үүргээр нь салбар дундын шинжтэй, мөн тодорхой салбарын асуудал хариуцсан гэж ангилж болно.
2. Ямар ч хуулийн төслийг ямар ч Байнгын хороо хэлэлцэж байдаг нь буруу. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо болон Хууль зүйн байнгын хороо хоёроос бусад нь салбарынхаа асуудлыг л ярих ёстой. Өөрөөр хэлбэл, байнгын хороо болгон тодорхой салбарын хууль тогтоомжийг мэргэжлийн үүднээс хандаж, хэлэлцэж баталдаг бол үр дүнтэй байна. Байнгын хороодын ажлын алба тухайн салбарын чиглэлээр нарийн мэргэшсэн чадварлаг ажилтантай байх нь чухал шүү. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо нь төрийн ажлыг онол, арга зүйн хувьд ханган ажиллаж, Ёс зүйн дэд хороо  ньбүрэн эрхийнхээ дагуу гишүүдийн байр байдалд анализ хийж санаачлагатай ажилламаар байна.
3. Байнгын хороог мэргэшүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд Байнгын хорооны гишүүдийн тооаль болох цөөн, мэргэшсэн шинжтэй байх ёстой. УИХ-ын гишүүн гэдэг хүн бол“эзэнгүй мал” биш. Бөх барилдуулах, морь уралдуулах зэрэг нь гишүүний гол ажил мөн үү. УИХ-ын гишүүн бол эрхтэй гэхээс илүү үүрэгтэй. Тэдэнд ард түмэн даалгавар өгч ажиллуулж байгаа. Гэтэл сонгогдсоны дараа үүргээ умартаж, зөвхөн эрхтэй мэтээр “загнадаг” болжээ. УИХ-ын гишүүд маань хэлэлцэж буй тухайн асуудлаа ядаж сайтаруншиж ирээд ярих уу, үгүй юу гэдгийг бодолцмоор.

Долоо хоног тутам гишүүдийн ирц, хуралдаанд оролцсон статистик үзүүлэлтийг гаргаж, хананд хадаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэд мэдээлж байвал зүгээр.Ер нь сонгогчид сонгосон гишүүн нь үүргээ биелүүлж байна уу, үгүй юу гэдгийг хянаж,бас мэдэж байх хэрэгтэй байна. Үүний тулд:

-УИХ болон Байнгын хорооноос даалгасан ажлыг хэрхэн биелүүлсэн талаар зарим гишүүний тайланг Төрийн байгуулалтын байнгын хороо хуралдаанаараа хэлэлцэж болно.

-Мөн ноцтой зөрчил гаргасан ганц, нэг гишүүнийг хуулийн байгууллагад өгч шалгуулж болно.

- Гишүүдийн тайланг хураангуйлан сонинд тавьж болно.

-Гишүүдийн хууль санаачлах үйл ажиллагаанд мэргэжлийн байгууллага, судлаач, мэргэжилтний оролцоог нэмэгдүүлэх нь зөв. Хэдийгээр Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүнд олгогдсон бүрэн эрх байгаа ч зүгээр нэг компанийн захирал байсан хүнУлсын Их Хурлын гишүүн болчихоод шууд хуульболовсруулж  чадах уу? Ард түмний ёс заншил, олон улсын жишиг, цаг үеийн шаардлагад нийцэж буй эсэхийг мэдэж байх ёстой.

Намын бүлгийн тухайд.

1. Парламент хууль тогтоох эрхээ хэрэгжүүлэхдээ энэ эрхээ ямар нэгэн улс төрийн намтай хуваалцах ёсгүй. Парламентыг намтай холбох байгууллага нь  намын бүлэг мөн боловч парламентын байгуулага гэдгийг мартаж болохгүй. Өнөөгийн байдлаар нам, төр холилдоод ард түмний парламентын талаарх ухамсар, соёл төлөвшихгүй байна. УИХ-ын гишүүд нь зөв ярьж сурах хэрэгтэй. УИХ-ын чуулганд  тэр нам, энэ эвсэл  орсонгүй гэж ярих нь буруу. Тэр намаас сонгогдсон гишүүд гэж ярих ёстой. “Амаа том ангайдаг загаст өөрийн гэсэн тархи хэрэггүй” гэдэг шиг загас царайлах хэрэггүй. Намын бүлгийн ажиллах дүрэм, журмыг ч холбогдох хуульд нийцүүлэн УИХ-ын бүтцийн байгууллага гэдэг талаас хандаж боловсруулж мөрдөх хэрэгтэй.
2. Динамик зохион байгуулалтаар гол төлөв ажил хэргийн асуудал орно. Энд УИХ-ын Тамгын газар, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар гэх мэт байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоо орно. Жишээлбэл, тодорхой асуудлаар хяналт шалгалтыг яаж хамтран үр дүнтэйявуулах вэ гэх мэтээрүйл ажиллагаагаа уялдуулж ажиллах нь зөв.
3. Өнөөдөр хууль тогтоомжийн хэрэгжилт тун хангалтгүй байна. Монгол Улсад  хуулийн биелэлтийг хэрхэн хангаж байгаа талаар парламент нөлөөллийн тодорхоймеханизмтэй байх ёстой. Тодорхой асуудлаар сэдэвчилсэн, урьдчилсан, түүвэр, баримтын, үр дүнгийн гэх мэт шалгалтыг янз бүрийн хэлбэрээр явуулах хэрэгтэй.  

Орон нутгийн хурлын сонгуулийн хуулийн тухайд. 

1. Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн төдлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийн хуулийн концепци нь үндсэн хуультай зөрчилдөж байна.Үндсэн хуулийн дагуу орон нутагт төрийн удирдлага болон иргэдийн өөрийгөө удирдах ёсны байгууллагын удирдлагыг хослон хэрэгжүүлдэг. Орон нутгийн өөрийгөө удирдах ёсны байгууллагын анхны сонгуулийг 1992 ондард иргэдээр өөрсдөөр нь хийлгэсэн. 1996 оноос хойш Орон нутгийн хурлын сонгуулийн хуулийг  УИХ-ын сонгууль шиг болгосон.
2. Улсын нийтлэг ашиг сонирхлыг Засаг дарга төрийг төлөөлж, төрөөс тогтоосон нормативийн дагуу гүйцэтгэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл орон нутагт төрийн удирдлагыгбүх шатны засаг дарга хэрэгжүүлж байна. Харин ард түмний өөрсдийн өдөр тутмынэгэл асуудлыг (бэлчээр, орон нутгийн зам, гүүр, үндэсний соёл гэх мэт) орон нутгийн өөрийгөө удирдах байгууллага шийдвэрлэх ёстой. Энэ бол өөрөө удирдах ёсны байгууллага учраас  өөрсдөө нэр дэвшүүлж байгуулах учиртай. Нам командлах ёсгүй. Монгол Улс – нам улс болчих гээд байна.
3. Улсын хэмжээнд жишээ нь 330 гаруй сумандиргэдийн төлөөлөгчдийн тодорхой хувийг намын нэрийн жагсаалтаар сонгодог болохоор иргэд өөрийгөө удирдах ёсны байгууллага гэж хэлэхэд хэцүү. Уг нь өөрсдөөр нь л хийлгэх ажил шүү дээ. Үүнийг амархан залруулж болно. Ард түмэндээ яагаад итгэхгүй байгаа юм? Иймд концепцийн хувьд эргэн харж, Үндсэн хуулийнхаа үзэл баримтлалд нийцүүлчихэд л болох юм.

Өөрийгөө удирдах ёсны байгууллагыг нам удирдаж болохгүй. Харин төрийн зүгээс мэргэжил, арга зүйн хувьд тусалж болно.